Ni OMAR KHALID
YANONG banika ang akong nadak-an. Una kong nahimamat gikan sa sugid-sugid sa katigulangan ang sinunod nga mga pamatasan ug pagtuo bahin sa mga linalang sa laing dimensiyon. Tingali, aron lang paglingaw sa imahinasyon namong kabataan. May mga kasaysayan bahin sa maisog nga mga prinsipe nga nakigsakbang sa panganod nga nahimong dragon. Luyo sa bungtod, naa ang gamhanang hari apan ilawom lang sa silot ug sulugoon na lamang tungod sa usa ka sala. Ug kinsay bata nga di maghinam sa oras sa tingsugilanon kon ingon kaadunahan ang dughan sa mga tigulang sa inyong dapit?
Napuno sa larawan ang akong imahinasyon. Ang sulod sa handurawan lain bayang matang sa reyalidad, laing edukasyon. Wa pa tay nailhang letra apan diha na ang kaasoyan nga buhi sa tanang panahon nga gipasa-pasa sa daghang kaliwatan.
Ang mahinumdoman nako nga malingaw kong magtan-aw sa mga tinawo-tawong dibuho sa magasin. Di pa ko maantigong mobasa ug mosulat. Busa akoy mohimo sa kaugalingong sugilanon. Ug ang mga karakter may mga kaagi na sa akong pagbatbat nga ikahimuot kaayo sa mga silingan. Sa ting-ulan, pabarogon ko sa balisbisan ang akong Thor, Captain Barbell, Darna… silang tanan sa binatang ugmad nga gama sa inumol nga yuta.
Sa pagpanugway sa kabaw, pangitaon ko sa langit ang mga karakter nga akong gibuhi sa lagoy nga kaisipan. Si Jumbo, ang irong mitungha sa balay usa ka tingkulyada, maoy una nakong tigpaminaw. Apan namatay si Jumbo usa ka Abril, init ang Adlaw. Nawad-an kog lunod-patay nga tigpaminaw.
Sa pag-eskuyla na sa hayskol, nahimamat ko na ang mga nobelang komiks nilang Nemesio Caravana, Pablo Gomez, Carlo J. Caparas, ug uban pang institusyon sa pag-ugmad og nobelang komiks. Kadto ang nagsugnib sa pangandoy sa usa ka batan-ong usa ka higayon niana nangandoy nga makalupad sa dapit nga wa mataak sa mga mortal.
Komiks ang kinabuhi. Komiks ang tanan sa lainlaing kuwadro ug pangataposan. Ug magmahay ka pa ba sa kinabuhi kon naa sa imong kamot karon ang kahigayonan sa pagmugna og kaugalingong sugilanon nga ikapahat sa uban?
Di na mahinungdanon nga nakasab-an ta sa tulunghaan tungod sa kaungo sa komiks. Di na mahinungdanon kon kapila ibaylo ang pamileteng sentimos sa gipaabangan nga komiks sa bulkanaysingan ni Badong. Ang di lang nako masabtan, nganong gidili sa eskuylahan ang komiks. Alang sa mga magtutudlo sa akong panahon, ang komiks makapabulok kuno sa estudyante. Di kaha kadto usa ka binuang? Mahadlok kaha ang unggoy nga makakita sa iyang pagka unggoy? Nga kon tan-awon sa laing perspektibo sa kinabuhi, ang kinabuhi mismo komiks man?
Ug may leksiyon ang komiks, usahay mas bulawanon pa kaysa mga libro sa atong panulun-an sa eskuylahan kun teksbok (nga karon nahimong isyu sa pagka daghag sayop). Ug wa ko masayop. Sa komiks ko hisayri ang dibersidad sa kulturang Pilipinhon nga sekretong gipatangag sa mga nobelista. Sa komiks ni Carlo J. Caparas, una kong nabatian ang singgit sa mga dinaog-daog ug ang daghang pagpakaaron-ingnon sa tawo. Nga usa ka kalipay ang paglaban sa matuod. Ug kini ang dili matupngan sa mga libro sa eskuylahan nga usahay bugnaw ug kulang sa kaikag ug makaduka. Busa, sa komiks ko unang nakakat-on sa paghunahuna. Matod ni Voltaire, malisod mapugngan ang usa ka tawong magsugod na sa paghunahuna. Ug unsa na kaha kon ang tibuok nasod na ang makakat-on sa paghunahuna? May mailad pa kaha panahon sa tam-isay sa eleksiyon?
Bisan mas dako ang panahon ko sa pagsulat og prosa ug balak, may panahon nga mobalik ko sa unang gugma— ang komiks. Mabata ko sa komiks. Ang pagbalik sa pagka bata sekreto sa kalipay; ang kombensiyonal nga pagka hamtong tawong hadlokan sa umaabot.
Busa dihang giimbitar ko sa dibuhistang si Joe Mari Moncal nga dunay pagahimoong eksibit ang ilang bando— ang Filipino Institute of Arts and Sciences— uban sa pag-abag sa Nasodnong Komisyon sa Kultura ug Arte (NCAA) ug sa Komisyon sa Wikang Filipino, wala na ko magduhaduha sa pagsanong sa imbitasyon. Matod niya, ang kalihokan maoy sera-telon sa gisaulog nga Bulan sa Arte, ang bulan sa Pebrero.
Alas otso sa buntag, Pebrero 27, 2007. Gibuksan ang eksibit sa haluag nga Leandro Locsin Auditorium sulod sa dakbalay sa NCAA sa Intramuros, Manila nga maabot lag labayg bato gikan sa buhatan sa Bisaya. Giapilan kini sa dul-an sa katloan ka dibuhista, sagad mga dibuhista usab sa magasing Bisaya ug igsoong mga magasin sama nilang Nar Cantillo, Jun Lofamia, Abe Ocampo, Joe Mari Moncal, Freddie Fernandez, Rudy Villanueva, F.C. Javinal, Mar Santana, Alfredo Alcala, Mars Ravelo, ug mismo kang Carlo J. Caparas ug uban pa. Ug mahimo bang molampos ang susamang eksibit kon dili masid-ing ang mga obra ni Francisco V. Coching nga giilang Dekano sa Pilipinhong mga Dibuhista?
Samtang milibot ko sa gipangbitay nga mga dibuho, namalik sa akong kaisipan ang tam-is nga mga kaaginhon sa akong pagka bata. Sa karaang hulad sa Pinoy Klasiks, nakita ko ang estorya nga akong gisundog-sundog, gipahulma sa papel kaniadto sa ikaduhang ang-ang sa elementarya.
Ang maong adlaw, ilang pasundayag, ilang panahon. Apan akoa usab nga panahon sa pagrepaso sa nangagi. Bisan sa naagiang kapait sa kinabuhi, nakapahiyom ko: kanindot diay sa akong pagka bata kaniadto! Kaniadto. Tungod kay lahi na ang hagit sa bag-ong panahon.
Mihapdos ang akong dughan dihang nagpaminaw sa kinomostahay sa naghinigulang nga mga dibuhista. Ang uban kanila pila na ka dekada nga wa magkita, sukad nga di na kasaligan sa panginabuhi ang pagdibuho og komiks. Nag-inihapay sila sa ilang mga apo, sa daghang uban sa buhok, sa daghang katuigan nga nanglabay kanus-a ang komiks usa pa ka dakong industriya. Nasayod ko nga moabot ang panahon nga moyukbo sab sila sa naandang ritwal sa kinabuhi. Ug kinsay mosunod? Kinsay may kaisog?
Apan dihang nakita ko ang kabataang dibuhista nga nagpakitag interes sa pagdawat sa bag-ong hagit, daw naumpawan ko. Tinuod, dili sila kabahin ning maong eksibit apan ang gipakita nilang kasibot samtang nagtan-aw sa siningtan sa mga karaan, usa ka dakong timailhan sa subling pagsubang sa arte nga gipatay sa bag-ong panahon. Ang mga magtutudlo uban sa ilang mga tinun-an nga mituyo pagtambong dili mao ang matang sa mga magtutudlo kaniadto nga miisip sa komiks nga kaaway sa edukasyon, hinunoa, nagtamod sa komiks ingon nga epektibong paagi sa pag-edukar sa kabataan.
Sa iyang pakigpulong, miingon si G. Deo Alvarez, publikador sa Atlas Publication nga ang hinungdan nganong mitibugsok ang industriya sa komiks mao ang kanunayng pagtaas sa presyo sa papel. Sa dekada 70 ug 80 kanus-a maoy maisip nga edad sa komiks, mokabat og 120 mil ka kopya ang ilang ipatik sa matag isip. Dihang miumido og samot ang kaguliyang sa Mindanao, mius-os og katloan ka porsento ang ilang mga magbabasa. Laing katloan ka porsento ang naabis pagbuto sa Bulkan Pinatubo. Dihang miabot ang krisis sa kanasoran sa Asya, bugas ang unang panginahanglan sa mga tawo. Ang kalan-on sa kalag naitsa puyra. Segun usab sa surbe nga iyang gibatbat, wala na kaabot og kawhaan ka porsento sa mga Pilipinhon karon ang mobasa kada adlaw.
Panahon karon nga atong sukmatan ang institusyon sa edukasyon kay ila man kining natad. Ug di ikalisang ang pagbutyag nga daghang magtutudlo nga di maantigong motudlo ug sa laktod nga pagkasulti, wa gyoy ikatudlo. Unsay mapaabot sa kakugi sa kabataan ug mga ginikanan? Apan naa kanunay ang tinguha sa pag-usab sa ilang mga pananaw, di ikasalikway.
Apan gidawat ni NCAA Executive Director Cecille Guidote Alvarez ang hagit. Matod niya, samtang anaa pa siya sa iyang buhatan, sa tanang paagi suportahan niya ang industriya nga kausa niana, naghulma sab sa iyang pagka tawo.
Sa pakigpulong usab ni Punong Komisyoner Ricardo Ma. Duran Nolasco sa Komisyon sa Wikang Filipino, andam mopaluyo ang iyang buhatan nga ikalibot sa dagkong mga dakbayan sa nasod ang eksibit aron subling mapaila-ila sa katawhan ang arte nga nalubong na sa kalimot sa bag-ong henerasyon. Gawas niini, misugyot siyag sumpay-sumpay sa mga pasinati alang niadtong buot mopahamis sa ilang kahibalo sa pagsulat og eskrip sa komiks ug sa pagdibuho niini. Nahisgotan niya ang Cebu, Davao, Cagayan de Oro isip nag-unang mga dakbayan alang sa maong proyekto.
Makapatambok usab sa kasingkasing ang gisaad ni Carlo J. Caparas. Dakong salapi ang iyang gigahin alang sa tigi sa pagsulat/pagdibuho og komiks nga matod niya, iyang "tulison" sa bolsa sa bisdak niyang kapikas nga si Donna Villa. Kon kahinumdoman, sa wa pa mabihag si Carlo sa pamelikula, ang komiks maoy gihimo niyang taytayan sa masulawng suga sa kamera. Ug karon, nia, mibalik siya sa iyang gigikanan.
Nunot niini, gipasidunggan sa Malakanyang ang mga tawong nakaamot sa ilang tagsa-tagsa ka paagi sa natad sa komiks. Gisab-ong ni Presidente Gloria Macapagal-Arroyo ang Presidential Medal of Merit kang Manila Bulletin Chairman Dr. Emilio T. Yap tungod sa padayong pagpatik sa upat ka magasing rehiyonal nga regular nga nagpagawas og tinawo-tawong sugilanon ug nobela; kang Carlo J. Caparas sa kapin sa walo ka libong nobela ug nga gani, duha ka gatos na niini ang may adaptasyon sa pelikula kun telebisyon ba kaha hinuon; kang Ruby Ravelo dela Cruz, sa ngalan ni Mars Ravelo; Pilar Velasquez, sa ngalan ni Antonio Velasquez; Filomena Coching, sa ngalan ni Francisco Coching.
Kining tanan: ang init nga pagtagad sa kagamhanan, mga dibuhista, magsusulat, magbabasa, akademiya, mamaligyaayg komiks ingon man mga publikador, magkahiusa lang, napanglantawan nako ang ikaduhang pagsubang sa misawop nga Adlaw sa komiks. Ug subli na unyang mahatagag gininhawa ang mga karakter nga nabuhi lamang sa mga pahina. Malingaw na unya ang kabataang sama sab nako kaniadto nga kausa niana nangandoyng makalupad sa kalibotan nga wa mataak sa mga mortal. Ug andam na tang tanan pagpakigsakbang sa bugnawng kalingawan sa telebisyon, webcast ug uban pang digital media nga kaaway sa kultura sa komiks.
Posts
