Dahon sa Lunsayng Binisaya

Wednesday, March 11, 2009

Ang Sinugdanan Sa Kalubihan

Sinulat ni Lubi Kalubihan


Ang Kaamgohan nga dili angay hikalimtan ang akong Inahan,
ang atong Inahang Tingog (Mother Tongue), mao ang sinugdanan.

Tinuod kini nga kaamgohan daw gadilaab nga kalayo sa kahiladman, ang mataptan sa kahimatngonan mahigmata gikan sa pagkahinanok, ug ang nahigmata na magsiga na ang mata :-) Magsige na pod og pamukaw sa mga higala nga nahikatulog pa ug modapit kanila sa pagsulod sa Kalubihan.

Importante ang himan sa dagitwanang sa pagpakaylap sa kaamgohan. Kon unsa ang talimbigit (internet), gambalay kini sa panaglambigit kun kalambigitan, tukma gyod nga himan alang sa tumong sa Kalubihan, ang pakiglambigit sa mga Bisaya, diha sa paggamit sa Lunsayng Binisaya. Nunot sa kalamboan sa talimbigit, migamit kita sa prinsipyo sa ikaduhang henerasyon sa gambalayan (www2), diin ang matag usa dili lang magbasa o moduaw sa balayan sama niadtong www1, apan karon siya tigmugna usab, tigsulat, tighimo, tigpanindot, tigtaod og mga kanta, salida ug uban pa. Sa English pa, 'inter-active' ang world wide web 2. Gani ang pagbutho sa mga Social network, sama sa Ning.com timailhan gyod sa bag-ong henerasyon sa gambalayan (www) nga pangmasa gyod, pangkatawhan. Ikaw mismo, mahimong makiglambigit sa tanang tawo sa tanang sulok sa kalibotan. Dili sama kaniadto, ang mga institusyon kun korporasyon lamang ang gadala sa mga pamantalaan, pasalida, patigayon, pangpolitika, pangkultura ug uban pa. Karon, si bisan kinsa, mahimong moapil na.

Gi-apply pod nato ang prinsipyo sa subsidiarity, sa pagtugyan sa gahom kun responsibilidad. Giila ang gahom diha sa matag usa ug gidasig siya sa pagdumala o pagpaningkamot sa pagpalambo sa iyang kaugalingon duyog sa pagpalambo sa atong katuyoan, sa pagpakaylap sa Kalubihan.

Sa laktod, lintonganay (essence) sa Kalubihan ang matag tawo nga Bisaya, ang matag silingan, ang matag miembro, ug sa tanang nahigugma sa Bisaya. Siya ang labaw sa tanan nga mahinungdanon, siya ang sentro sa binayloay, siya ang bida. Ang Kalubihan alang kaniya, sa iyang kalingawan ug kalipay, sa iyang kalamboan duyog sa pagpalambo sa iyang kaugalingong pinulongan ug tanaman.

Sekreto kini sa kalipay, tinuod nga malipayon ang tawo nga moapil ug motabang sa pagpalambo sa iyang kaugalingong tanaman (kultura) ug pinulongan. Malipayon siya nga gabudlay alang sa pagpalambo sa mas malangkubon pa kay sa iyang indibidwal nga kaugalingon lamang, kon apilon niya sa pagpalambo ang iyang kinatibuk-ang katilingban. Malipayon siya nga nagdumdom sa iyang Inahang Dila, una sa tanan.

Sa mga Bisaya, importante usab ang higala ug panaghigalaay, mao nga molambo ang Kalubihan tungod kay ginatagad ang kahigalaan, ang pakig-uban kanila.

Ang mga Bisaya, mahiligon usab sa binayloay ug sa pakigtabi, mao nga gitagaan og importansiya ang himan ug luna sa pakigtabi. Bahala'g unsay itabi, basta Binisaya.

'Inclusive', madawaton ug maabi-abihon ang Kalubihan diha sa tanang Bisaya ug sa tanang mahigugmaon sa Bisaya, kay ang kalubihan iya sa tanang Bisaya. Ato ni nga Kalubihan, kalubihan sa atong Kaliwat Bisaya.

Nagduyog ang tawo ug ang iyang himan diha sa ebolusyon kun kalamboan, mao nga gatuon ta sa bag-ong (modernong) kahimanan sa dagitwanang (cyberspace). Mao nga aduna tay hugpong nga DagitBisdak, nga maoy manguna sa pagdiskubre og mga himan nga mapuslan. Mao nga gatinudloay kita sa atong mga nadiskubrehan nga pamaagi sa pagdumala o sa pagpahapsay sa Kalubihan. Kitang tanan gatuon, gatambayayong. Ginadasig ang matag usa sa pagsalig ug pagtuo sa iyang kaugalingong katakos sa pagtuon. Pinaagi sa paningkamot (hands on trial and error) matun-an ug ma-master niya ang kahimanan nga mapuslan niya.

Tumong sad nato nga ma-Agalon (ma-master) ta sa atong kaugalingong pinulongan, aron dili ta 'ulipon' og pangisip bisan diha sa kaugalingon. Agalon ta. Dili ulipon. Duna tay, ato. Mag-inato ta aron dili ta mawad-an og ato. Sa atong gipangandoy nga kaugalingong kalamboan, apil gyod ang kalamboan sa kaugalingong pinulongan. Ang atong Inahang Pinulongan, dili angay hikalimtan.

Buhing sukaranan sa Kalubihan ang prinsipyo sa kaangayan ug kadaiyahan. Angay-angayon gyod aron dili mayabag. Bisan unsa ang imong instrumento sa musika, bisan nagkadaiya apan diha sa ka-angayan (harmony)magkahiusa kita. Buhi ang prinsipyo sa kadaiyahan (diversity) kay mao ni ang estratehiya sa pagtunhay (survival) sa kinabuhi. Ang paglahutay sa kinabuhi anaa sa iyang kadaiyahan, kon magkadaot ug magkaut-ot na ang kadaiyahan, mameligro na ang kinabuhi sa kalibotan. Ituboy gyod ang kadaiyahan, dili kini kahadlokan, inay pasalamatan kay kini ang kinaiya sa malamboon nga kinabuhi sa kinaiyahan. Ang talagsaon (unique) nga kontribusyon sa matag usa maoy gabulahan sa kinabuhi ug kadaiyahan sa atong Kalubihan.

Ang mga prinsipyo sa Kalubihan gasubay pod sa atong nailhan nga lamdanan (inspirasyon) sa kinabuhi, sa kinaiyahan, sa malangkubon nga kalamboan, ug sa misteryo sa gugma ug kagawasan nga nagpaluyo niining tanan.

Sa Kalubihan adunay kalingawan. May kalipay ug ka-lingaw ang taga-Kalubihan. Ang unang kalipay niya, mao ang pagtagamtam ug pagtuboy sa kaugalingong pinulongan.

Ang sistema sa kaugalingong pinulongan giisip nga sama sa kaugalingong lawas, mao nga motuon o mokaon kita og mga langyawng pulong, apan ato gyod nga usapon, tunlon, hilison aron mapuslan sa kaugalingong lawas, mohimsog kini, ug molambo pa gyod. Mao nga padayon ta sa paghilis sa langyawng pulong diha sa paghubad niini ngadto sa Binisaya. Sa ingon, ang Binisaya mohimsog og molambo sa hinay-hinay.

Ang pinulongang Bisaya, maoy halad kun kontribusyon sa mga Bisaya ngadto sa kalibotan, kay ang pinulongan 'bahandi' sa katawhan sa kalibotan. Kinsa man diay ang modalit sa bahandianong pinulongan nga Binisaya ngadto sa katawhan sa kalibotan isip kontribusyon sa kadaiyahan sa pinulongan ug tanaman sa kalibotan? Di ba ang mga Bisaya? Bisaya gyod! Way lain. Ang mga Bisaya gyod ang makahalad niini. Bisaya gyod ang makahalad sa iyang kaugalingong hiyas.

Daghan pa tingali hinungdan nganong miturok ug milipang kining Kalubihan, kon giunsa pagsugod? Gasugod uyamot sa kaugalingon. Kaugalingon ang sukaran, kaugalingon ang tugkaran. Sa kaugalingon sa tawong Bisaya magsugod. Molambo lang gyod ning Kalubihan, tungod kay nagkadaghan ang nahigugma sa kaugalingong pinulongan, unya malipay ug malingaw sad nga makahimamat ug makaamgo sa kamahinungdanon sa kaugalingong pinulongan. Morag tuba ug butong sa kahumot, makahubog sa kalami. :-)

Ang simbolo sa Kalubihan, angayan sad kay nakaila ta, nakasinati ta, nagpuyo ta taliwala sa mga kalubihan sa atong Yuta, sa Nasod Pilipinas. Paborito nga punoan ang lubi, kay nagsimbolo kini sa abundang kinabuhi, sa kaharuhay sa banika, sa pagbarog diha sa kaugalingong Yuta, sa pagpangawaykaway sa mga mga dahon sa lubi ngadto sa lumalabay nga panganod, sa paglipay sa mga pala-inom og butong ug tuba, lakip na'ng mga tamsi nga mahubog sad biya, misaliring sa paglupad-lupad. :-)

Adunay sugilanon niini, matod pa, nailo ang mga gagmayng bata sa pagkamatay sa ilang inahan, apan diha sa iyang lubnganan, adunay miturok, migitib nga tanom ug mitaas ang punoan, ug halos tanang kabahin niini mapuslan. Makaon ang iyang unod, mainom ang iyang butong, makatagbaw sama sa undanon nga dughan sa inahan.

Bitaw. Ang Kalubihan igo pa lang nagsugod. Kapin 13 ka milyon ang mga Bisaya, apan kapin gatos pa lang ang atong silingan sa Kalubihan. Padayon ta sa pagpangita ug pagdapit sa mga Bisaya, sa pakighigala ug pakiglambigit sa tanan kanila. Diha sa kalambigitan moturok ang pagtinabangay ug pagtambayayong alang sa nagkadaiyang tumong, ubos sa panglantaw sa Kalubihan, sa malangkubong katuyoan sa pagpalambo sa kaugalingon duyog sa kalamboan sa kaugalingong pinulongan ug tanaman, sa kalibotan Lunsayng Binisaya.

Ang pinulongan maoy naglahi nato sa ubang mga hayop. Tuod kitang tanan mananap nga galibot-libot niining pisikal nga kalibotan, apan gawas niini adunay laing kalibotan nga ginatuyokan ang mga tawo, kay sila gapuyo usab diha sa kalibotan sa ilang pinulongan, sa simbolo ug kahulogan. Kapin 6 ka libo ang pinulongan sa atong Kalibotan. Kining pisikal nga Kalibotan, may daghan ug nagkadaiya nga kulturanhong kalibotan. Ingon ana kanindot ang kinabuhi. Ingon ana katahom ang kalibotan sa kadaiyahan. Ituboy nato ang kadaiyahan sa kinabuhi.

Karon, subo lang palandungon nga paspas ang pagkahanaw sa mga lumadnong pinulongan. Daghan ang paspas nga nagkaut-ot, nagbitay sa bung-aw(cliff) sa pagkapuo o nalubong na sa kalimot. Dili unta mahanaw ang Binisaya, kay gitagna ra ba nga mawala kini sulod sa 100 ka tuig uban sa 50% hangtod 90% sa mga pinulongan sa kalibotan, apan tungod kay ang mga Bisaya dili mouyon nga mawagtang ang atong Inahang Pulong, gabudlay kita sa inadlaw-adlaw sa pag-ugmad niini, sa paggamit sa kaugalingong dila.
Kaugalingong dila ang atong itagamtam sa parat-parat ug lami-lami nga mga lamas sa kinabuhi.

Hinaot mokaylap pa gyod ang atong pinulongan, hinaot nga molapad pa gyod ang Kalubihan, mokaylap ang kalambigitan network)sa mga Bisaya aron modaghan kita nga mogamit, mosulti ug mosulat niini.

Bulahan gyod ang Bisaya nga pinulongan, kay nagkadaghan ang gamanggad ug gahalad sa paghigugma ug gasulat kaniya. Mao gyod ang tumong sa Kalubihan, nga modaghan ang mga Bisaya nga mag-inato, mag Binisaya, ug moila dungog sa kaugalingong kailhanan, sa pagkaBisaya.

Padak-on nato ang Kalubihan. Ipakaylap ta ang kalambigitan sa mga Bisaya. Padayon ta sa pagpalapad sa kalibotan Lunsayng Binisaya. Padayon ta sa paglabyog-labyog sa duyan sa atong budaya (sibilisasyon). Atong ipalanog ang Tingog Bisaya sa tibuok kalibotan. Atong ipalanog ang dungog sa atong Kaliwat. Tingog Bisaya!

Way Pako Nga Gugma




Gamhanan ang pinulongan, kay kini mao ang kalibotan, ang nagkadaiyang panglantaw sa kinabuhi, nga pagbati, mga sugilanon ug kasaysayan, tanan
galupad tungod sa mga pako sa pinulongan.

Apan ang pinulongan, mga titik, mga pulong, nga tudling-pulong lamang. Ug kining mga butanga, igo lang malitok aron ang hangin nga mogawas sa dughan, mahulma og tingog nga masabtan isip may kahulogan. Kining mga butanga sa pinulongan mao ang hangin, mao ang pako nga magpalupad ug magpatugpa sa kahulogan.

Kon way pinulongan, sama lang pod sa langgam nga way balahibo, walay pako. Luoy kaayo. Dili ka lupad ang imahinasyon sa tawo, dili niya ikahinabi ang iyang higala, dili niya masulti-an ang iyang hinigugma, 'Gihigugma ko ikaw'.

Apan dili biya gyod niya estoryahon ang gugma, kay ang pak-an nga pulong, usa ka pulong lamang, sulti lamang. Ang gugma dili pulong. Kay ang pulong may limitasyon. Ang pulong himan lamang. May pulos, apan may utlanan, dili siya kinahanglan sa lawak katulgan. Gani sama sa himan sa kusina, ang pinulongan sama sa kutsilyo, kon magdigamo, arang gamiton gyod. Apan nungka magbitbit og kutsilyo sa kwarto, sa takna sa pagpahulay, sa hinanok nga pagkatulog. (Gawas kon may kahadlok nga kamangon sa amo, maong tinipigan ilalom sa unlan ang kutsilyo). Gawas kon naa sa kusina, dili kinahanglang mogamit og kutsilyo. Ingon ana sad ang gamit sa pinulongan, kon sa hunahuna, maayo apan may kinutoban. Uroy, dili angay maghunahuna, sa takna sa pagkatulog. Ang himan angayng ibutang, dili dal-on sa lawak nga pahulayan.

Kon ang himan nga hunahuna o pinulongan dili moundang, dili kanimo mohatag og higayon sa pagpahulay, nan unsa na ni, ang himan ba ang amo o ang tawo? Siya nay magbuot?

Ang tawo mas dako pa kay sa iyang himan. Siya unta ang magbuot, dili ang iyang hunahuna. Ang tawo, mas dako pa sa iyang pinulongan, sa iyang hunahuna, sa iyang himan. May pulos tuod ang hunahuna, apan kon kini na ang manghawod, makabuang.

Mao nga ang tinuod, duna pay labing nindot kay sa pinulongan. Nasayod niini ang naghigugmaay nga nagasalo sa ilang gugma. Unsa kining gahoma? Ang pagtan-aw ug ang pagpaminaw gamhanan pa kay sa bisan unsang pinulongan. Gahom ang pagtan-aw ug ang pagpaminaw. Milagro daw kini. Kay ikaw gyod ang gapaminaw, ikaw ang gatan-aw. Dili ang himan, dili ang usa ka butang, apan ang tawo gyod nga anaa dinha, nanimuyo, nagmatngon, naniid, nagatan-aw.

Tan-aw lang. Tan-awon kon unsay mahitabo. Sama lang sa pagpasiga sa suga, tanang kangitngit mawala. Maayo pa pasiga-on ang kahimatngonan diha sa kaugalingon kay sa makigbugno sa tanang kangitngit sulod sa kahiladman. Maayo pa ni kay sa makiglayog sa mga tinagoan luyo sa kagahapon, maayo pa ni kay sa maghandom sa ugma nga gidag-om, maayo pa ni ang pagtan-aw lamang.

Gani, ang mga Bisaya, kon adunay bulohaton moingon dayon, "Tan-awa ha?" ,"Akong tan-awon".
Luyo niining pulonga, anaa ang gahom sa tawo, ang gahom sa pagtan-aw. Labi na kon ang sigeng tan-awon mao ang kaugalingon, ang gininhawa, ang tanang gimok sa kahiladman ug ang mga kasikas sa palibot, milagro ang mahitabo. Milagro sa tawo. Dili kasikas sa hunahuna sa himan kun butang.

Tan-aw ug paminaw, duha ka pako nga labaw pa sa pak-an nga pinulongan, kay ang pinulongan adunay utlanan, apan ang pagtan-aw ug pagpaminaw, wala pa gidungog ang iyang utlanan. Tingali ang lupad niini moabot sa langit.

Maayo man ang pinulongan, daw pako sa langgam. Tingali ang pagtan-aw ug pagpaminaw, sama sa pako sa Anghel. Matahom nga Lucifer, nagsud-ong sa Himaya sa Gamhanan. Unsa kaha ang iyang gihunahuna, nganong nahagbong man siya gikan sa langit paingon sa impyerno? Garbo? Ang hunahuna, garboso?

Ang mga Bisaya kabalo ani, kay moingon man dayon, "Unsay hunahuna nimo sa imong kaugalingon?" Unsay tan-aw nimo sa imong kaugalingon? Kon adunay paghukom, dili na ni tan-aw lang. Hunahuna na. Hukom na. Pinulongan na. May garbo na. May nasulod na. Dili na tan-aw lamang, hunahuna na.

Ang tan-aw gyod diay, dili butang, dili pako. Sa ato pa, ang pagtan-aw, dili pako sa langgam, dili pako sa anghel. Ang pagtan-aw mao ang langit, ang hawan sa kawanangan. Diha sa kawanangan ug kalangitan nagtuyok ang kalibotan. Way utlanan. Way kahangtoran. Way paghukom. Tan-aw lang. Paminaw lang. Tan-awa lang ang hinigugma. Paminawa lang siya. Labaw sa tanan, tan-awa ug paminawa ang nahigugma, ikaw nga may gugma, may kahimatngonan nga gatan-aw, gapaminaw. Kay ikaw, way lain, ikaw na gud na. Tan-aw!

Monday, March 2, 2009

Biyahe

[Kahigalaan,
niay bag-ong haon nakong mugna. wa pa kini mapublikar ug busa matawag
nga bag-o. medyo lisod-lisod lang sabton (bisan yano lang ang
estorya) tungod sa teknikang digresyon (digression) ug dagayday sa
hunahuna (stream of consciousness). gipasiugdahan nila virginia wolf
ug ernest hemingway ang dagayday sa hunahuna nga teknika bisan tuod
nag-una gyod niini si Marcel Proust sa iyang "remembrance of the
things past". ania ang sugilanong "biyahe" nga ihalad nako sa tanang
mahigugmaon sa katitikang bisdak. hinaot napadis-og sab niining
obraha ang teknika sa pagsulat og sugilanon aron pagwagtang sa kapuol
sa tradisyonal nga pamaagi sa pagsulat. ania ang dalit nga sugilanon
ubos sa akong dagangalan nga omar khalid (bay tomas):]

Biyahe
Sugilanon ni Omar Khalid


"MOHATOD kag Guadalupe, Nong?"

Hesuss! Diriyot masaag sa traha ang paghugot kos kataposang tuwerkas
stud bolt sa cylinder head dihang nadungog ko ang sangpit nga
naggunad habig sa saydkar. Pagyanghag nako gikang nagyaka habig sa
motor kay nagtiwas lagig lubag sa tuwerka human nakog kikhi sa karbon
nga baga na kaayong gilukdo sa kuwaho sa piston, nakita ko ang nawong
nga gigikanan sa pinaluray nga paningog, babaye, guwapa. Unya dihang
naklaro tingali niya nga dili pa diay ko tiguwang ug lagmit kami-kami
rang edara, mipahiyom siya ug miingon: "Aw, sorry ha? Abi nakog…"

"Hala… B-7 ra ba akong biyahe, Miss…" Wa nako kalikayi ang pagpanglad-
ok sa laway (dili tungod kay may nasangit-sangit pang kalami sa puto-
maya nga akong gitimo-timo ganiha; pinalit kang Kasyo-Bayot nga ako
gani tong gipangutana kon tinuod bang pastor na ron siya sa usa ka
relihiyon) samtang nagtan-aw sa puting paa nga mihana nag tikang
pasulod sa saydkar. Aron paglikay nga dudahan niya nga nalibat kos
amag sa iyang paa, nagpalamulamo kog hakop sa set sa liyabe ug
gibalik sa toolbox sa simod sa saydkar. "Mud-an nya kos taga B-9 kon
mosulod kos ilang linya. Hibawo ka, linya-linya man god mi dinhi,
ruta-ruta sad." Milantaw-lantaw kos bantaawng tulo ka daplin sa
paradahan nga naglikos sa lapad nga nataran sa merkado sa Bogo:
gikans groserihan ni Angie-Domie hangtod ngadtos baligyaanag magasin
ni Susing; gikans Royal Pharmacy sangko sa tubaan; ug gikans
ikaduhang tindahan sa Bulacan Thrifti Mart (nga karon nagkanihit na
ang mga baligya, ambot ngano kaha) hangtod sa Ricardo's— dinha nay
nag-estambay nga mga traysikol wa pay labot sa mga estrayker nga
andam molabyog (pero klaro kaayong naglikay-likay kang Tayding-Lab-
asera nga nagbarog duols iyang tarima, sigeng pangamay, "ihatod kos
Nailon, Dong, kay miabot na ron ang mga mananagat nakong suki" kutob
si kinsa ang molabay, kay gawas nga pang hebiweyt dibisyon ning
bayhana; di gyod kamaong mopadangog sa drayber nga maayra bag di ta
hapit na lang himoong boy-boy, "lugar dihas ka Malait, Dong, kay
hapit tag tubig— hapit sa tag gas, Dong, ilang Eddie Dilaw— hapit sa
diay tag palwas lubi, Dong, sugnod, ilang Mely" nga abi nimog dako-
dako gyog iplete kay marawon-rawon god nimo ang tibuok merkado apan
inig-abot nimos ilaha, heeesusss! modayog ingon: "Grabeeeng mahala na
man ros plete, uy; ihatod gyod ko didtos duols among pultahan, Dong,
kay kanse tas plete ngiyawa" dayog tunol og tibuok singko pesos nga
naglangsi lang sa daghang namilit himbis sa tamban-tuloy, sarang
kayasa!). Ang paradahan/tamaan ra para Guadalupe ang way nag-estambay
nga traysikol (kansang mga drayber, mga nawong ray akong nailhan, igo
ras pagyuyango-yango ug mumira-mira sa bisan asang dapit magkasugat-
sugat labi nag sa lagyong mga tabo: San Antonio, Goyong, Ilihan,
Kawit, Tambongon).

Humag panap-ong sa iyang ilong sa binitbit nga panyo,
miingon: "Nagdali man god ko. Ihatod lang ko, bi?" Misugod na siyag
tikang sa pinasobra nga tapaludo sa saydkar bisan wa pa siya
makakitag timailhan kon mosugot ba kog dili. "Mosabot ra tingali ang
mga drayber para ngadtos amo, uy, kay wa pa god sila dinhi."
Nanighapon kuno siya dinhis lungsod gahapon kay may giduawng karaang
klasmeyt su'd dinhas Pedro's Compound ug wa siya kahibawo nga ligas
na diays pamahaw ang biyahe para ngadtos ilaha, Guadalupe.

Morag sakto siya sa katarongan, da. Gawas pa, unsaon nako pagbalibad
nga maayo na man kaayo niyang pagkahimutang sa unahang lingkoranan sa
saydkar. Pero: "Morag kanse man kaayg ikaw rang usa, Miss. Paabot-
abot sa tag laing pasahero, ha, bisag usa o duha ba gyod nuon para
makatabla-tabla tas gasolinag 2T."

Ang tinuod, gusto kong moingon siya nga bayran lang nako ang imong
balig usa ka biyahe pero matay, nagpaugat pod ang kanahan. Di man sad
unta ko makaingon nga pobrehon siya kay sa iyang pamanit, artehon ug
sitsirika man kaayo nga gipalutaw sa hayag niyang meyk-ap. Gani, ang
iyang pahumot miilog man sa kalangsi sa akong saydkar nga wa nako
kahugasi gahapon human nakog hatod sa isdang baga-baga (nga usahay
nganlan namog awtobus kay ang kolor ining isdaa parehas gyod sa
pintura sa mga trak ni Corominas: puwahon nga dakoog mata, way ayo
tuwahon, sugba ra gyod, un-onan ba hinuon, pinauga) ni Marlinda-
Biyuda sa tabo sa Ilihan.

Apan sungog sad tingalis kapalaran, wa gyoy laing pasahero nga
miabot. Nahibawo ko nga udto-udto sagad ang kusog nga sakay para
Guadalupe pero nanaghap ko nga naay taga Guadalupeng pasahero nga
nasaag arong mga orasa ug nia sas palibot lang sa merkado, nagpaabot-
abot sag kasakyan. Ang mga taga didto gong dapita tagsa ra man
motugbong nganhis Bogo kay, gawas nga mahal-mahal lagi ang plete,
magtultol na man lang sila sa ilang pangarbon matag tabo— Huybes ug
Domingo— para dala na lang pong panimba apil na ang bisan unsang
katuyoan sa lungsod.

Nagsigeg panaguto, pangusmo, panuguto, pangusmo ang babaye. Duna
siyay gibagulbol nga siya ra say nakaklaro og unsingalan to.
Nakasabot ko nga gusto siyang makaulig temprano. Pero ahak, na! Labaw
pa nakoy nagbitik sa utot kon siya rang usa akong kasaran paglabyog.
Ang iyang kaguwapa dili ikapuli sa gasolina nga magasto para ngadto
lang sa Guadalupe, sa akong kuwenta-kuwenta lang. Hinuon, di lang ko
kaseguro kon di ba nako siya idagan, libre pa gani tingali, kon:
ibutang ta pananglit nga uyab mi, kay kapila ra bay pagpaplat-plat,
uy, magpadaot-daot bas makina hala, palyado man akong spark plug, Day
Kolasa (depende kon unsay iyang ngalan) ato usa ning hinloan,
ligwatan aron mopino ang kayo, unya suot dayons pila ka tudling sa
katubhan sa mga Dy aron lahi ang hinloan, lahi ang ligwatan, lahi ang
pakayohon. Apan, hesusmaryang balaan! Nangita kog kuwarta, dili
hinigugma.

Laing katarongan nga nakapakulkol sa akong kursonada paghatod niya
mao sad lagi ning kalay-on sa Guadalupe wa na lay labot sa libaong
nga morag mga buho sa sungkaan nga gipang-atang sa tunga sa dalan.
Unya, dako-dako sad god ning Guadalupe. Uroy kon adto ni siya
magpahatod sa bawnderi sa sunod baryo, sa Kumbado ba o duol adtong
gipuy-an nilang Rizza Costramos, klasmeyt sa uyab nakong estudyantes
CRMC sa una, Lorena Lahoylahoy— hesussss!— puwerteng layoa! Maaylagig
makapasahero ko inigbalik, pik-ak-pik-ap, unyag hanoy lang? Maong,
aahhh, paugat sad ko. Ada, mibagulbol pod kog ako nga ako ra say
nakabatig nakasabot.

Apan bisan ning mga orasa karon, saylo na tingalis tingpamahaw (kay
ang puto-maya nga gibangil-bangil nako morag nawad-an nag kalag su'd
sa ginhawaan, haw-ang na, lami na kaayong ihigop og tinuwang kitong
didtos karenderiyang Henry, kinamot lang kay ang maglugsot nga kan-
ong mais sa gingi-gingi sa tudlo makatabang man pagpalami sa
pamahawng inato, linarang ba nuong pawikan paresag puso, aguyyyy,
haskang hagkota inigpanug-ab labi nag balahan og bugnawng Jaz o
Sparkle ba), wa pa gyoy bisan usa lang ka traysikol nga para gyod
Guadalupe kay ako na lang unta ni siyang pasakyog lain. Nangabli na
lang ang mga tindera sa JM Agrivet, wa gyoy bisag anino na lang sa
laing pasahero nga para Guadalupe. Tungod sad tingali kay B-7 lagi
tawon ang sipra sa akong traysikol. Di sad ko kasinggit
nga "Guadalupe mo dinha, Nang, Nong, labyog ni…" kay basig mabatian
kos taga BTO, na, samot ang demalas. Buot na unta nakong pakanaogon
ang babaye sibaya bag unsa siya kaguwapa, unsa siya kasitsirika. Apan
nakahunahuna ko sa bag-ong giseminar sa taga BTO nga kamong mga
drayber, aymog pamilig pasahero aron makaingon ang taga lagyong lugar
nga buotan kaayo ang mga drayber sa Bogo.

Giagian na lang ko nilang Pauling, Aran, Eddie-Gamay nga gisakyan sa
mga lab-asera sa Nailon. Miagi sad si Wilmer nga nagkarga sa mga suki
unta nakong estudyante gikan gihapon sa naandan nakong ruta: Siocon-
Nailon-Gairan-Bag-ong Karbon. Matay, hurot akong ibog nila nga sayo
pa gani kaayo, puyde na gani tingaling mopahuway ngadtos bagsakan,
magtong-its-tong-its, hantak-hantak bag ginagmay kon magkamingaw ang
tamaan… libre nang datahan/adlawan sa Norkis (kay sagad ning among
mga motor inutang man tawon).

Pinugos na ang pangigham sa babaye. Miaksiyon nag kaguba iyang nawong
sa pinugos gihapon nga pangusmo. "Unsa, di pa gyod ta manglarga? Kon
nanglarga pa ta ganiha, hagbay ra unta tang naabot. Mao gyod ning mga
drayber ba, idugay-dugay kag larga aron hagdon nga pakyaw na lang.
Aypamilig pasahero, uy. Mora pog say baho ining imong traysikol nga
mamili mang kag pasahero." Sus, dakoas iyang luwa.

Labaw pas gipitkag lastiko akong dunggan. "Di baya sad, Miss. Kon
mamili pa ko, ikaw na tingali ang kinaguwapahan nakong napasahero
sukad kong nakat-og gunit sa manobela. Ako na tingali ang
kinasuwertehan kay nakapili ko sa unsay angay pilion sa usa ka
drayber. Na'ay, kita ka adto nila, o?" Gipabudlot ko ang akong simod
ug gitudlo si Celso nga nagsigeg katawa, nagsangkiig sa manobela, ang
iyang panan-aw nagtapon-tapon diri nako ug sa babayeng ako rong
pasahero; da, hapit lagi mabanggang amaw (maayra!) sa pinasobrang
gutter duol sa ayohanag relo ni Narding Susvilla. "Ibog gani tingali
kaayo nako na ron sila kay sa kadaghan sa mga drayber, miabot na man
kunog kinyentos kapin, wa pay labot anang mangawat-kawat og sulod
dinhing taga Medellin ug diin pa nang uban, atay! mayra bag may mga
prangkisang mga animal… sus, ako gyoy imong napilian! Pero sabta sad
god tawon ko. Buhi-buhi lang god ta. Esmol taym ra god tawon ning
amo. Kuyaw pa kaayo. Kibawo ba sad ka nga iniggunit namo sa manobela,
tua nas menteryos Corazon ang pikas namong tiil?" Wa na lang ko
mokomentaryo bahin sa giingon niyang lang-ig nga baho kay tinuod man
sad, hehe.

"Ah, di na namo na problema. Unsay gusto nimo? Mangadto ba nuon tas
BTO? Kibawo ba ka kon ig-unsa ming Danny?"

Mosinghag na gyod unta ko, kahunahuna ganig laparo sa babaye bahalag
mangapreso, kay gibatyag nako nga napanamastamasan ang garbo nako
isip traysikol drayber nga labihan nakong amping bisag pinobre lang
ni, ginagmay lagi. Apan paglitok gyod niyas ngalang Danny, mora kog
daob nga gikalitag ihi, nawad-an sa umoy. Si Danny ang dako-dako sa
BTO. Mikalit lag sakdap sa akong alimungawong ang gisugilon ni Eddie
adtong may pasahero siyang "gitigbas" niya gikas pantalan. Naatol man
sad god to nga dad-onon sa Verallo iyang anak-kamanghoran kay na-
dengue man kaha to. Sus, anak man diay tong Danny ang iyang
natigbasan. Nabawo lagi siyag luhod-luhod kang Danny nga di lang siya
embargohas prangkisa…


AW, kon hawod lang sa padaganay ang gipangita, makasulti silas
Pauling, Eddie-Gamay, Tata, Wilmer ug kinsa pa nang mga tigbiyahean
sa ruta sa B-7 kon kinsa gyoy giilang haring gangis mopadagag
traysikol. Daghan na ang mibadlong nako nga hinay-hinay lang, Bay
Ting, unsa may dalian nimo nga daghan mag suplay sa bendita si Padre
Figues kon panahon na gyong mangatubang tang Sampedro (labi na adtong
kakita gyod sila kon giunsa nako pagpapilit ang bamper sa akong
traysikol sa traysikol sad sa Celang's Bakeshop nga puno sa pan para
deliber, mitila-tila nas 100 kph ang akong speedometer, nga kon tan-
awon sa layo, matod pas hinubay ni Girmo, mora na kunog iro nga
naglambang ang duha ka traysikol). Pero matayg patuo ba ko. Sa
paminaw nako, ang kagawasan nga makab-ot sa tawo sa tulin nga padagan
lupig pay kagawasan sa utang. Ug puyra pangandoy, wa pa gyod nuon ko
kasuwayg kadisgrasya nga unta, matod nila, harabas man kong
mopadagan. Tanang pasahero nga misakay nako, kaluoy sa Diyos nakauli
sa ilang destinasyon nga kompletog ngipon.

Basta magdangadanga na ganis linyahan ang traysikol nga binudlisag
asul, kansang gitakod nga motor mao ang Yamaha RXT-135, daghang
pasahero ang mangluspad ug gani ang uban, dili na lang gyod mosakay,
dayog tulibagbag "ah, wa man kaayo ko magdali ba" mag-antos lag
paabot kon kang kinsang sunod daganon, sagad adtong Pauling kay kuno
tiguwang busa kumpas ang pinadaganan. Silang tanang taga didtong
dapita nasayod nga inigsaylo nako sa ilang Pidang sa Gairan, diin wa
na kaayoy balay, ang makina sa akong traysikol mosugod nag satong nga
morag may sakay nga pugante nga hadlok hiabtan sa mananakop, labi na
kay tanos kaayo ang sementadong dalan paingon sa Nailon.

Ang mga drayber sa habalhabal kun traysikol nga nagmanehog susama sa
gidrayban nakong modelo (nga largohon lag litok— 135),
makatestimoniya sa pagkapanuway modagan ning motora (puyra lang
adtong mga habalhabal drayber gikan sa San Remegio hangtod sa Daan
Bantayan nga nangasensiyo ang bagulbagol, gipatay lagi ining 135,
gipatay nga way preso-preso). Tinuod nga lupigon ni siya sa arangkada
nianang four-stroke nga Honda nga maoy uso ron, 155cc man kuno ang
displacement ana. Maayo sad baya na modagan labi nas arangkada. Pero
ako mismo makapamatuod nga anha makita ang katag sa subidas Libjo
labi nag kargados isdang binanyera kay mapugos man ang drayber
pagpalahutay sa primera-segunda. Kahibawo ko nga pugdawon ang clutch
lining sa mga four stroke dinha kon ilang i-half clutch-half clutch
kon di na madalag bira sa primera aron lang makapatong sa patag sa
Caduawan. Sa patag sad nuon, kon motila na sa 80 kph kining 135,
mabati dayon ang hadyong sa turbo (kay mao niy ilang ingalan sa morag
bao nga nagtakirong ilawom sa tangke nga, segun sa esplikar ni
Baristo-Mekaniko, modugang ning piyesaha pagpaentra og hangin sa
makina pagpiga og dugang puwersa) nga morag duha nay nagbunlot nga
makina, ibugok-bugok lang hinuon lagi ang gasolina, pero ang dagan
makapasaad sa mga pasaherong taslakan nga "sus, kon makaabot lang kos
amo nga way tatsa, managkot gyod kos kang Sr. San Vicente Ferrer o sa
Migo Poy ba kaha sa Antipolo". Sa akong paniid gani nga bisag menoran
pa nimo gikan sa dagan nga otsenta, ang makina mora lang gihapog
gisudlag demonyo...

SA pupasiplat nako sa samin, siyok kaayo ang dagway sa babaye.
Pagsaylo namo sa eskina sa mga dalan Dela Viña ug Capt. Aballe, igo
lang kong mirespetar og tunob sa preno dungan ang pagwilwig gamay sa
manobela kay mitabok si Ma'm Baring, maestra nako sa greyd por (nga
bisan kanunay kong hilabayan og tsok "hoy, Osting, Eustaquio… eyes to
the board" mirespetar man gihapon ko niya). Nahakupot ang babaye sa
dasbord nga morag nakalimot sa nahinawayan niyang kalangsi sa akong
traysikol.

"Ah… eh… hinay-hinay lang sad kay morag kusog ra ning dagana. Wa man
kaayko magdali ba."

Ah, wa koy tingog-tingog. Sa hunahuna nako, mmm, kusog god tawon, di
pa ni mao, Day. Tan-awa nya, o, ig-abot nato didtos gamayng tulay
duol-duol nas Guadalupe, tan-awon natog di ba ka kuyapan sa kalisang
kay di gyod nako menoran, targeton ra nako ang running board sa tulay
nga kahoy, kalusnagon na ra ba to, lubagon gyog tamas ginhawa ang
gasolinador. Sukad karon, di na ka kalimot nakong koleraha ka ug
kining biyahea ikapanulti nimos imong anak, sa imong apo, sa apo sa
tuhod, sungkod.

Nakita nako nga misugod nag tubod ang iyang singot. Misugod na sag
kaanod ang iyang meyk-ap. Mora nag nukos ang iyang nawong nga nag-
usab-usab ang kolor — moputi unya moitom. May witik sa katagbawan nga
akong natagamtaman.

Namatikdan nako ang mga welder sa Chremjem Metal Craft nga nahanunot
ang mga nawong paglingi kon kinsa kining drayber nga morag giyawaang
nagpalatos-latos og dagan bisag nia pas bisinidad sa lungsod. Mikilab
lang sa akong panan-aw ang tindahan ni Seng Kee (nga unta ganahan man
kaayo kong molingi-lingi dinhi kay naay bag-ong tindera nga
guwapahon; si Tata maoy unang nakadiskobre nga puwerte ganing sukoang
Luz pagkahibawo nganong adto nas Tata magpalitag 2T nga naa man untay
daghang namaligyag takos-takos lang sa merkado). Sa Parke, gipara kog
mga estudyante pero wa ko patental, bisan ganig menor na lang, puslan
man ning inatay ning lakawa ni. Unya mikurbada kos ilang Porsing Luna
(diin nasiplatan nakong dinha ang tiguwang sa pultahan sa gipaabangan
niyang puwesto kauban si Gremer Reyes kay parehas man ni silang
rayter; di tingali ni sila maayong rayter kay di gyod ko kasabot sa
ilang mga sugilanon, gawas lang kon gitikgitik kay maayo kaayo ni
silang manuwat og ingon ani, lagmit bahin na sag gitikgitik ilang
giestoryahan ron, atngan nya nako sa Bisaya kay mao man niy
kalingawan namo kon hinay ang pasada maudto, kana lagig mabinlan pa
kog kinabuhi ining biyahea, animal!).

Paglugsong sa CRMC, nasundan nakos Cleto (Anacleto gyod ni siya pero
usahay nganlan nakog Clitoris ning tawhana in onor adtong nabasahan
nakong estorya sa Bandera; Iningles man diay kuno nas tinggil nang
pu'nga, sarang kinataw-anay namong mga drayber; otro sad ni siyang
nakakat-og panigbas kay manganakay tawon iyang asawa nga tinaban kuno
niya adtong nagdrayb siyas serbis ni Dodong Junnie Martinez sa Cebu
City) nga para Hagnaya tingali, apson ang biyahe sa lansa para sad
Sta. Fe. Inay mopreno gisantak-santak nuon nakong gasolinador. Da,
pidpid laging amaw nga nakamatngon nga gisangkil-sangkil ang luyo sa
iyang mud guard (nga di na nako mabasa ang CLETO THE GREAT nga iyang
gipaletra didtos ilang Berong Escolar kay nabulit ni ron sa lapok,
ambot diin ning katunggana niya makuha ang iyang pasahero ron).
Pagtungas nakos Esso, gipiga nakog maayo ang segunda, pinakagit gyod.
Didto na nako ipawos ang tersera duol-duol nas simbahas Iglesia.
Paskang ngilngiga! Ang tingog sa makina, morag ayroplanong nawad-an
sa giya.

Sa napanid-an nakong kusog sa motor — kon kusog lay gipangita — wa
koy ikasulti. Wa gyod gani mokala o moaksiyon bag overheat kay sakto
man sad ang ariya sa bomba sa asayte, 2T, plas pang bag-o laging
gidekarbonays ang piston sa deposito sa karbon. Wa say kabalak-ang
platino kay CDI man ang electronic components ining 135.

Pagsaylo nas munisipyo, nakita kong morag sinilhigan ang lapad nga
highway paingon sa Cebu City kay wa gyoy bisag usa na lang ka
sakyanan nga nagtikawtikaw. Gitarap ra nako ang gamayng bahada sa
Marcella hangtod sa FRVMFC. Karon, duha na ka kamot sa babaye ang nag-
angkla sa duha ka kilid sa saydkar.

"M-monaog na lang ko. D-di pa k-ko gustong m-mamatay…!"

Kini bang naa tay gidahom nga isulti sa usa ka tawo, bisan pag
hagawhaw ra o naa ba kahay laing langas (sama lagi ining badyong sa
makina sa motor karon) nga makasamok sa atong pagpaminaw, tataw man
kaayo, tataw nato ang unsay mogawas nga pulong sa baba sa tawo, morag
panultihon sa salida nga dugay na natong nakita. Mao na. Mao ni ron.
Tataw kaayo nako ron ang iyang gisulti. Pero haym ba… nagpabungol-
bungol lang ko nga wa kunohay kabati tungod sa kakusog sa andar sa
makina nga nagpakita sa kaandam niining mobunlot ug labaw pa sa
gikusgon sa dagan niini karon, 100 kph na.

Miaksiyog kunol ang kuwarta martsa sa tungason paingon sa eskuylahan
sa Montesorri. Gilibkas ko ang tersesa, kanaog sa segunda. Pautong na
man. Gipasiplatan nako ang side mirror. Mmm, way nagsunod. Sa unahan,
ang kagang-kagang rang trak sa Bogo Fire Station ang akong nakita nga
may purohang ikasugat. Pero kahibawo kos dagan ining traka kay adtong
pagkasunog sa Campari, uling na man lay ilang naabtan (ug nga bisan
pag naabtan nila ang dakong kayo, unsa pa may ilang ipasirit nga ang
kakusgon sa tubig sa busloton nilang tangke, mas kusog pa man tandi
sa sirit sa ilang hose; sarang ahaka, kusog pa tingaling ihing
Konsehal Dading). Busa, nakaseguro ko nga di mi mag-agbat, mag-ilog
kinsay unang makalusot sa simangan para ngadtos Guadalupe, maunhan ra
nako silang Fire Marshall Tosong Estudillo.

Ang traysikol nga wa kabatig menor, miaksiyog barag sa kurbada dayon
nang sulod sa entrada sa Dakit Elementary. Kadtong mga estambay sa
tindahan nilang Pilar Catarata (nga tua nas Merika kay nakabanag
datong Kano nga tag-iyag paktorya kunos tsokoleyt, ambot tinuod ba,
mao may estoryang gipalakaw sa mga reporter sa radyo-baktas sa
lungsod), nahanunot ang mga nawong diri namo. Namorag sigbin ang
traysikol nga nagkalingawg layang nga namili-pili sa di kaayo lawom
nga libaong nga parte sa dalan. Karon, dili kay tingog ras motor ang
mabati kondili hasta ang hagurob, hinugangkol, inigot, ug linagaak sa
bisan unsang luag-luag nga parte sa traysikol kay gisugdan nag bola-
bola sa libaong nga di makaog iro.

Maoy giseguro nakog libre ang pangunahan ug pangulhiang ligid sa
motor batok sa libaong (kay sarang mahala ra bas bearing sa Bogo
Cycle; naay sa ubang namaligyag replacement parts, barato-barato ra,
pero mora mag pinangahoy na sad adtong mga motor nga daan-daan na,
ingos Paran). Ang side wheel nga nagsamual sa libaong (nga
makapahinumdom sa pangutana kon hain na ang gobyerno dinhing dapita),
nahaitsa-itsa dinuyogan sa pagkinagiit sa sidewheel spring. Ug sa usa
ka pagkilab sa akong kahimatngon, ang babaye dinha na sa sawog,
nagyaka, morag nalibang nga gitubol, nagkupot sa patonganan sa
lingkoranan (kay karon wa na dinha ang lingkoranan, ambot diin ra
kahang libaonga mahaitsa, bag-o ra ba to nakong gipa-upholster sa
kang Tonying Pabillon), nagpuli-pulig sudlot ang iyang luha ug sip-
on. Alsa og diyotay iyang sampot kay kon iyang iyaka gyod sa sawog,
ambot kon di ba kaha madugmok ang iyang pangiyoran sa ngilngig nga
inayagay sa traysikol.

Dili na usa ka babayeng guwapa ug sitsirika ang akong nakita sa
samin. Kon unsa siya kaguwapa ganiha didtos merkado, siya karon ang
babaye nga di pangandoyon bisan sa kalalakin-ang apikig nawong: ang
iyang meyk-ap gibanlas na sa iyang luha— ang lipstik nayutik na sa
iyang sip-on— ang iyang kaarte nahimong pulong sa pangaliyupo nga,
bisan di nako mabati taliwa sa nagkagubot nga kalibotan sulod ning
biyahe namong sinukdanay sa kabuang, nakapatagbaw sa gipaabot nakong
linugdangan. Ha! Hala, sumbong! Bisan pag adto ka sumbong kang
Secretary Lantion o bisan kinsa dinhang dagkog tai sa LTO, di tika
atrasan! Mmm… wa man gani sila kalimpiyo anang mga pikser sa ilang
opisina!

Paglugsong nakog gamay saylo sa Alpine Subdivision, tul-id na ang
dalan— tul-id, patag, mga kapis duha ka kilometro tingali ang katanos—
pero mao ra gihapon ang giladmon sa mga libaong, abog pa bay imo.
Apan wa na nako hunahunaa ang mga libaong. Ang nagdayak sa akong
hunahuna mao ang mubong tulay sa di pa moabot sa Guadalupe. Kining
tul-id nga dalan maoy himoon nakong lantsing pad sa kataposang
hurnada ning akong kabuang, kon kabuang man ganiy itawag ini. Anhi
nako ipakita ning bayhana ang kamangtas nga wa pa gyod tingali niya
masinati sukad siya nakakita sa kahayag sa kalibotan.

Segunda, pautong. Tersera, pautong gihapon. Dayong libwas sa kuwarta.
Ang turbo sa akong motor morag nakakat-og kabuot sa akong paminaw,
morag dinha ra sa akong kamot ang iyang paghiyak, ang paghigop og
dugang hangin abag sa akong laraw sa dugang puwersa sa makina. Kon
unsa kakusga ang hagiyong sa makina, ang hilak sa babaye, (aw, di
lang kay hilak, tiyabaw na gyod) mora pog may iyang turbo— giturbohan
sa iyang ilong nga dili hangin ang gihigop kondili ang linghod nga
sip-on nga di ra ba sad niya masaphid kay ang iyang duha ka kamot
morag iya sa usa ka tawo sa kahimtang nga kahulgonon sa pangpang, di
gyod mamuhi bisan pag magkinaunsa ang kalibotan.

Karon, naklaro-klaro na nako ang mubong subida. Inigtagkas nako anang
sagkaona unya lugsong gamay mao na ang mubong tulay, kahoy. Ang
speedometer mihawok na sa 110 kph (kining tingoga hinuos makina kon
di pa lang libaongon ang dalan, lagmit mipilit nas 140 kph). Di na
god unta kinahanglanon nga mo-low gear pa kay ang kalatos sa dagan
nga gihandos sa kabug-at sa traysikol, igo nang makatungas sa gamayng
subida. Apan aron mamentenar ang kaisog sa makina, mitersera gyod ko,
pangandam lagi sa tinguhang pagpalagpot sa espiritu ning pasahero
kong turtugok og ulo.

Sa dihang nahatungtong na ang traysikol sa kinaibabawan sa tungason,
nakita ko na ang dapit nga nahimutangan sa tulay. Dili tiaw ang akong
kahibulong nganong dunay daghang traysikol (nga nailhan nakong pulos
ila sa taga B-9) didtos pikas tampi sa tulay. Unsa ba kahay nahitabo?
Nia ra man diay ning mga karaho magyampungad dinhi mao diayng way
tawo tong ilang tamaan, di unta ko kahatod ining pasahero nakong
nagdala las tigaw.

Ang dugang pa gyod unta nakong paglubag sa gasolinador, nga
nasugniban sa mitubong hambog sa akong kahiladman labi na kay nia
diay magtan-aw sa pagahimoon nakong show, kalit lang nahauknol. Wa
koy nakitang tulay nga kahoy, ambot kon hain ra, natiwas na tingalig
kaguba.

Ning kakusgon, plas pa nga lugsongon lagig gamay, wa na koy
kahigayonan pagpahunong sa motor. Dili na akoy nanag-iya sa kontrol
sa distansiya ngadto sa tampi. Ang dagan nga akong gikalipay kaganiha
karon nahimong usa ka urom. Kon akong prenohag kalit, di kaha ko
itrapo ngadtos daplin, pidpid bas katubhan o sa unsang mga sabod-
sabod dinha sa daplin sa dalan? Mao nga…


MGA anino sa mga tawo ang akong nakita, naggabas-gabas.
Nagkalandrakas ang mga sulti, pulos gikan sa kaibabawan. Pero wa koy
naklaro kay morag nabungol pa ko, dili lang sa tingog sa motor,
kondili sa kawras kaulaw, bisag di na lang apilon ang kakuyaw sa
nahitabo.

"Sus, ang kinangilngigang mopadagan sa B-7 maayong pagkahulog sa
putol nga tulay sa Guadalupe…!" Sa akong kukarkulo mao gyod to,
labing menos, ang unod sa mga sulti-sulti didtos kaibabawan gikan sa
mga drayber nga morag nakalili og nagremedyohay dinhis ubos.

Hesuusss, wala na koy karsadang nakita! Mga kabaw nuon nanglumpat,
nanungtong sa bisan hain sa duha ka kilid sa nagkakighod nga sapa
diin sila gipanghigot; nangakugang sa kalit nga tinugibaw di pa lang
dugay. Wa sad ko moyanghag kon kinsa ang nanan-aw kay gilikayan nako
ang mga matang maluluy-on, nga seguradong para gyod nako, karon
nabanabana nakong nanagdungaw tingali sila dinhi sa sag-od sa sapa
(nga gipuy-an lang unta sa mga uwang ug piyo). Di ko angayng moyango
nila, sama sa pagabuhaton sa usa ka bohemyo nga drayber kon
ikahinagbo ang isigkaingong drayber, kay gibatyag nako nga di ko ron
drayber parehas nila. Wa koy kalahian sa manikopayg kasili nga
nabulit ang lawas sa lapok (tai pa gyod gani tingalis kabaw kay duna
may morag di maayong baho nga miesponghar sa palibot) niining
lunangan nga akong natimpasawan. Paghibalik sa akong alimungaw,
nakita nako ang babayeng akong pasahero nga maoy pagkahumag lugit sa
iyang estep-in, gibitbit, ug dayong bigiw og dagan, way lingi-lingi,
wa gani magbilin sa iyang pamilete, nagkalubong-lubong sa tagatuhod
nga lapok sa sapa nga talihubas na, subay ngadto sa unahan nga wa na
ko masayod kon asa sangko, wa sad koy tinguha nga masayod, peste!

Paglingi nako sa pikas kilid, nasabak sa hanap-hanap pa nakong panan-
aw ang akong traysikol nga morag anananggal nga nagtuwad (kon tinuod
man nga magtuwad ning tagibanwaha kon maoy nay moatake), ang atop na
lay naggimaw. Maayong pagkaugbok sa simod sa traysikol sa lapok,
nagburo-buro ang makina nga daw nagpahuwas sa iyang kapungot (kay ang
tambutso gisugdan nag sunop sa lagom-lagom, baho-baho nga tubig),
unya namatay rag iyaha, maay gani kay siya ra, ako buhi-buhi pa— oo,
buhi pa, pero gihinay-hinayg patay sa kauwaw sa makasunog nga mga
panan-aw. Hapit na gyod unta manglighot sa akong baba ang labing
hagtik nga pamalikas pahinungod niining lapok sa sapa nga naugbokan
sa akong traysikol— ang baho nga lapok nga maoy mipakauwaw nako
atubangan niining mga drayber… apan mao ra sang lapoka ang miluwas
nako nga karon, kon di pa tingali tungod sa morag kutson nga kahumok,
mabinlan na lang tingali kog pipila ka piraso sa ngipon, gusok; panit
ug unod mangahukab tingali, tuwaytuway mangatangtang, patay pa gyod
gani tingali. Ang pamalikas nahimo hinuong hilomon nga pasalamat.

Sama sa babaye, gihinay-hinay sad nakog ligwat ang nalubong nga
tsinelas, ug mihangad sa mga drayber, gidawat ang tanang panan-aw—
ang maluluy-ong mga panan-aw— samtang sa akong pandungog nahimong
bakgrawon ang inga sa lisang nga mga kabaw…
(KATAPOSAN)

Ang Tawo Nga Nangita Sa Kasingkasing Sa Habagat

Ang Tawo Nga Nangita Sa Kasingkasing Sa Habagat
Sugilanon ni Omar Khalid
[Mananaog gihapon ni sa usa ka tigi niadtong 2003.]

NAMAT-AN ko siya nga piskay ug puno sa kinabuhi. Kini sukwahi sa
akong nasaksihan kaniya sa milabayng buntag. Tingali may alibyo ang
iyang samad nga akong gipanghampolan sa lapyong mga salibunhon. Wa ko
siya tandoga sukad sa iyang paghibutho nga samaron ug puno sa mga
pangos. Nagtuo ko nga ang pagtukbil kaniya sa maong panghitabo dili
makaayo. Ang maong kasinatian may iya ra unyang dapit sa kahasol sa
tawo nga angay iasoy sa tukmang higayon. Kon unsa man, nagtuo ko nga
kini sama sa tanghaga nga gikipi sa dagat.

Layo ang latos sa iyang panan-aw samtang naglantaw lahos sa bentana
sa payag; milawig sa nagrumpi nga dagat… gidagsa sa dapit nga dili na
maabot sa akong pangagpas… nagbilig hagit nga kanunayng nagtunol og
kalibog sa buot magpakisusi. Nahimong pangutana ang iyang pag-abot
ning akong payag daplin sa baybayon kay wala man siyay gikasugilon
kanako. Natugkad ko nga ang tawo usa ka anod sa kapalaran apan niini,
siya way gikasugilon.

"Ania ang imong pamahaw," gitandog ko ang iyang paghitiltil sa
kahilom nga nag-akbo sa salingkamot sa tamboanan.

Mipasalamat siya ug gikab-ot ang pagkaon. Miyaka siya sa salog nga
nag-igno nga di hisagirohan ang dakong samad sa iyang paa nga
gibugkosan kog dugnit nga saguran. Miping-it ang iyang nawong samtang
mipugos pagbakyaw sa iyang mga bukton nga nagan-os sa pangog ug bun-
og.

"Ang imong pag-atiman kanako nakahasol kaayo sa imong kinabuhi."
Gihanggop niya ang lugawng lanot nga gitambawan kog diyotayng una sa
ginamos. Nalipay kong sa unang higayon, giganagan siyang mikaon.

"Unta og nakalusad pa ako, makasuwa unta ikaw ug til-ogon. Apan
kining kulyada maoy mabasol."

"Ayaw kanag hunahunaa, Iyo—"

"Berto. Berto Magpayo."

Miyango-yango siya. Unya gidumol na usab sa iyang baba ang ngabil sa
yahong nga nahipihip sa lugaw.

"Misayo kog mata aron mahuktan ang pukot. Maayo na lang manaksay
karon mentras naghasi kining hangin." Gilikayan ko nga susihon ang
iyang ngalan. Gipaabot ko nga ang tawo mosumpay ug mohukas sa iyang
tinagoan. Apan kay wa man siyay gikatubay, mipuno ko: "Ang imong
paghiabot sa Punta Cruz usa ka pangutana. Wala kay gikasugilon niini."

Nahilom siya. Ingon sa diha siyay gihagpat sa iyang kaisipan nga
nawani sa iyang pagsilibudhay. Bisan ang nag-irog nga taobon didto sa
awo nga giatngan sa mga mananaksay og gisaw, wa makakighod sa bugno
sa pagbati nga tingali anaa karon naglungkaob sa iyang dughan.
Nanghupaw siya ug nakuwadro pagbalik ang iyang bayhon sa bukas nga
tamboanan. Gilantaw niya ang nagbukal nga dagat. Sa tabok, makita ang
Isla Gimbawian nga giulang sa luag nga dughan sa bukana nga nag-unlan
sa piliw sa Punta Cruz. Walay makita bisan usa ka mamamasol nga
nagpalawod tungod sa kalisang sa habagat. Nabati ko ang kusog nga
tinapya-tapya sa dagat nga giduot sa hawon ug taobon.

USA kadto ka kaadlawon sa akong pagpangitang sa kantil. Nagtaghoy-
taghoy akong namugsay pauli samtang girumbo ang parola sa Dakong Bato
nga maoy tungdonon sa mga mananagat nga mamauli panahon sa kagabhion.
Nalipay kong naghunahuna nga nakadawi og mamsa kay kon pananglit
motira na usab ang habagat sa Negros nga nahimong tultolonon sa
panahon matag tuig, aduna akoy makuot-kuot. Misugod na niadto og liso
ang hangin nga maoy kaaway sa mga mananagat ning among balangay.
Lisod pangitangan ang bukana sa Punta Cruz kon tinghabagat kay ianod
ang batoan sa kitang kon hampakon sa bawod. Bansada ang bukana kon
tingkulyada gawas nga tugaw kaayo ang dagat. Ang mga mananagat
mapugos og dayo sa isla kay kini salipod ug isdaanon.

Si Anong nanapit unta nako nga molawig ngadto sa Gimbawian. Apan
gibalibaran ko siya sa katarongan nga naahag na sa tamasok ang kasko
sa akong sakayan. Dinhi lang una ko managinot sa bukana, giingnan ko
siya.

Maayo ra gayong wa ko mahingag og kuyog nilang Anong nga nanayo
ngadto sa Gimbawian kay nabaniog ang balita nga gisulong kuno sa mga
sundalo ang isla nga gituohang gisalagan sa mga rebelde. Igo-igo
lamang ang kamad-an sa isla apan kini nahimong tagutong sa pundok.
Napukan ang mga rebelde sa panggubatan apan sila midaog sa diwa.
Napaslag ang kalinaw sa dapit nga maoy gisaligan sa mga mananagat sa
Punta Cruz ug sila si Anong wa igdungog. Nagtuo ako nga napagan sila
sa panagsangka nga mikalas og daghang kinabuhi. Gawas sa maong taho,
wa nay balita nga nagtuki bahin niini. Ang panagsangka nahimo na
lamang kabahin sa kasaysayan sa dapit nga ang pagatpatan sa isla
lamang ang makasugid. Bisan ang habagat nga nagtultol paghapit sa
dapit way gikaasoy sa mangilngig nga hitabo.

Nagpahigad ang akong sakayan nga naglikay nga masangad ang sag-od sa
takot simpig sa parola sa Dakong Bato sa dihang may nakita akong
sakayan nga nagpundo nga daw nagpalaban sa mahait nga kabatoan sa
pangpang. Ang sinipit niini nagkuma sa batong lunggan nga gitarokan
sa parola. Ang tumoy sa pisi didto gipakgot sa pamawong sa sakayan
nga nagpugong nga dili ianod balik sa lawod.

Kalit akong gipiog sa kakulba nga naglantaw sa sakayan. Ngitngit pa
apan sinati nako ang lus-aw nga bulok-asul nga budlis-budlis bisan
pag wa ko na makita ang pintal sa kuberta. Kang Anong kini! Apan hain
si Anong? Ang kalibog ug kabalaka nagsungag sa akong kahiladman.

Giariya ko ang akong sinipit ug inanayng gipatagustos ang pisi. Ang
pundo nga nakasarap og guang lig-ong mipugong sa sakayan. Giligwatan
ko ang ulin aron batokan ang kusog nga kinabya sa dagat nga mugna sa
linamba sa balod nga midumog sa pangpang sa Dakong Bato. Gikab-ingan
ko sa tukon ang palahos sa sakayan ni Anong sa pamasin nga dili
malastar sa hawon. Gilaod sa laing pisi ang masigkasakayan. Apan dili
si Anong ang akong nasagap didto sa luwang nga hapit na saopi sa
hinubigon! Usa ka tawo nga samaron, walay bisan diyotayng salimbong,
walay panimuot nga sukad, wa ko pa ikahibalag.

Ang kaluoy nagbutad kanako sa pagbalhin kaniya sa akong sakayan.
Gibuhian ko ang sakayan ni Anong nga dali sab kaayong gisantak sa
sulog paingon sa lawod.

Karon, ang tawo nahimong binuhat nga walay ngalan sa suok sa akong
payag. Kon kinsa siya, ako wala niya suginli.

"UNSAY balita sa kagubot didto sa Gimbawian, Iyo?" tul-id ang iyang
pangutana nga mikab-ot sa katugnaw sa kabuntagon.

"Namingaw ang isla. Napayhag ang kuta sa mga rebelde human hulgi og
bomba sa militar. Nahimo kining dapit sa wa ikalubong nga mga
minatay." Gilut-od ko ang yahong ug gihangwat aron dad-on didto sa
panghugasan.

Wala siya motingog. Nasigpatan kong gilantaw niya pagbalit ang bukana
sa Punta Cruz nga karon namuway sa balod nga nakigharong sa kapintas
sa habagat. Ang iyang apapangig mibantok ug nakita ko ang paghugot sa
iyang ngabil. Wala siyay timik nga nagpaminaw sa naglinugapak nga
baybayon. Ang kasuko sa habagat sa Agosto iyang nasaksihan.

"Unsang hangina kini, Iyo?" nangutana siya samtang naglino ako sa
iyang gikan-an. Ang iyang laghaw nga tingog mikuyog sa kisaw sa mga
balod.

"Habagat."

"Unsay mahimong kahinguhaan karon sa mga mananagat nga ania kining
hangin?" natataw ko ang kahingawa sa ganay sa iyang tingog. Ug kay wa
man akoy gikatubag, siya mipadayon: "Unsay atong makitang kaayohan sa
dapit nga gasa sa kagamhanan?"

Wa ko motubag. Gipasagdan ko siya sa pangutana nga mituhop sa akong
kahiladman. Ang Punta Cruz way damgo, way pangandoy. Ang mga
mananagat naanad na sa kaparat sa dagat. Dinhi, ang kinabuhi sa tawo
gikahalad na sa dagat. Dinhi, ang tawo daw kabahin sa taob, hunas;
hunas, taob. Dinhi, ang dagat maoy usa ka basahon; naglitok sa
pinulongan nga gitamdan sukad pa sa among unang mga ginikanan.
Usahay, ang dagat manggihatagon. Usahay, hakog. Apan bisan pa, ang
dapit malinawon nga nagpahimulos sa yanong kinabuhi.

Ang iyang pangutana nag-abyog og liboan ka mga kalibog sa akong
pangisip. Tinuod, ang Punta Cruz usa ka dapit nga nataligam-an sa
panahon. Lahi sa lungsod nga nagsapot kanunay sa kalipay sa kalag.

"Ug ang Punta Cruz nakontento? Samtang sa pikas tampi… sa laing mga
baybayon, ang tawo nagkaon sa kabuhong ug katagbaw sa kinabuhi…"

"Ang tawo sa yuta walay mahimo. Kita ubos sa usa ka kagamhanan. Angay
nga makontento sa unsay anaa." Gikab-ot ko ang upos sa inunay nga
gisuksok sa lugpit sa bungbong ug giduom.

"Aduna kitay mahimo, Iyo. Usbon ta ang hulagway sa katilingban. Kita
maoy mousab niini alang sa atong mga anak."

Nahimalingka ko. Wa ko ikahimuot kining iyang gisulti. Nganong
tugawon man ang kamalinawon sa Punta Cruz? Ang mga mananagat
nagpakabuhi nga malinawon. Apan kining tawo nga nagsandig sa
katarongan nga iyang nakit-an may tinguhang mousab sa nawong ning
among dapit.

"Ang Punta Cruz nakapasig-uyon sa habagat… ug kini nabuhi sa maong
paagi. Nganong ikaw dili mosalindot sa napalgang prinsipyo? Mokuyog
ka sa huros sa hangin. Sama sa habagat…" Gitutho ko ang gimaskadang
tabako didto sa gawas.

"Napukan diay kamo sa habagat!" matod niya sa gusbat nga panagway.

"Unsa kana?"

"Ang habagat may kapukanan kon pangitaon mo ang iyang kasingkasing."

"Dili mahimong batokan ang habagat. Malipoton kini. Bisan ang dagat
wa pa masayod unsaon kini pagharong. Dagatnon ako ug nasayod nga ang
habagat angayng pasagdan sa iyang kabangis."

"Dili, Iyo. Mahimo ninyong batokan ang habagat. Mahimo kon tinguhaon.
Oo, mahimo…"

Wa ko hisabti ang iyang gipanulti. Ako walay tinguha nga mokalawat sa
iyang hunahuna. Apan sa hilom gidayeg ko ang iyang kamahayagon. Ang
batan-on may luna sa iyang katilingban kun sa unsa mang butang
balaanon nga siya lamang ang nagtipig. Apan kini lapsaw sa akong
panabot.

Nanaog ko ug mipaingon sa dakong punoan sa bituon diin nagbitay ang
akong pukot.

GIKAHIBULONG sa balangay ang iyang paghiabot. Ang akong payag
nahimong unod sa pakisusi sa mga molupyo. Naglabi ang pangutana kon
kinsa kining hitsuraan nga tawo nga mikuyog kanako pagpuyo. Gihupay
ko ang ilang kabalaka nga ang ilang nakita usa ka di iglayong
paryente sa namatay kong kapikas. Kini mibakasyon ug nakaayon sa
huyuhoy sa baybayon. Si Maning, pamakak ko kanila sa tinuod niyang
ngalan, tawong mahigalaon ug nahigugma sa kinabuhing dagatnon.
Nakakaplag og kagubot sa siyudad ug nakahukom nga anhi magpalabay sa
panahon, hinubay ko kanila.

Nahiayon ang tawo sa ngalan nga gibunyag ko kaniya. Nadayag ang iyang
kaambongan dihang nagpaawot ug namarbas. Wa ko na tinguhaa nga
masayod pa sa gikumkom niyang tinagoan. Iya na sa kasaysayan ang
pagsusi kon kinsa siya ug diin gikan.

Nahikatawa ko dihang usa ka hapon sa Mayo, nalantawan kong may kauban
siyang dalaga nga nanglibod didto sa lapyahan. Matahom ang dalaga ni
Kompare Imong ug walay ulitawo nga wala mangindahay sa iyang pahiyom.
Mingaw ang baybayon kay wala pa makatakas ang mamungsoray didto sa
danghiligan. Nagpadinguldingol lang kong wala magkabana kanila
samtang nanastas sa gabok nga bahayan sa akong taksay. Nanglingkod
sila sa akong sakayan nga nagdungas sa baybayon.

Usa ka gabii sa dihang kami nanghigda, siya miingon kanako:

"Iyo, nahigugma ako."

"Kasaligan si Minda, Maning."

"Apan dili ako angay sa kinabuhing minyo. Luhag kaayo ang akong
kalag… ang akong kinabuhi may laing rumbo. May nagtinguha sa akong
anino."

Gihinubayan ko siya sa nahitabo sa akong pagtugbong sa lungsod. Ang
mga tawo sa merkado nagubot kay dihay usa ka kompaniya sa mga sundalo
nga nangita sa pangulo sa mga rebelde nga kuno nakaikyas niadtong
pagpuhag sa Gimbawian. Apan niini, siya wa maggunok. Ug sa dihang
buntogon na unta ako sa katulogon, siya miingon: "Mobiya ako dinhi sa
Punta Cruz."

"Ngano, Maning? Nasalta ang akong tingog nga mipasaw sa akong duka.

"Di ko buot nga matugaw ang inyong kamalinawon. Akoy tawo nga may
natan-awng kaayohan diha sa pakigbisog. Ug usab ang akong gugma…"

"MOLAWIG ka na?" Gibira ang akong panuni sa kahingawa. Tangkod na
karong usa ka tuig sukad sa iyang paghiabot kay ania na man usab ang
habagat.

"Gikinahanglan, Iyo Berto."

"Ug talikdan mo ang imong gugma?"

"Kana may panahon ra unya kon ako mahibalik."

"Ang sakayan ako nang gilusad sa lapyahan. Tua didto ang imong balon.
Tua na usab ang bugsay. Apan ang paingnan maoy usa ka pangutana nga
wa mo matubag."

"Pangitaon ko ang kasingkasing sa habagat. Buntogon ko kini aron ang
kalibotan magpuyo sa kahusay ug hawa sa panaog-daog."

"Dili mo mapukan ang habagat. Anugon ang kinabuhi ug kabatan-on."

"Ang kamatayon usa ka butang natural. Dili kahadlokan labi nag tungod
ug alang sa katarong." Ang lamparilya nga nagbitay sa haligi napad-ok
kay milusot sa hilang nga bungbong ang hangin sa Agosto. Wa ko siya
makita. "Ang gugma may masilakon na unyang bulok kon mapukan ko
kining kabangis sa habagat."

"Pag-ayo-ayo, Maning."

"Panalingini ako, Iyo."

"Ubanan ka unta sa grasya. Ang Diyos magbendisyon kanimo."

Miigot ang palid sa pultahan. Mihuot ang akong dughan. Ang kawili
nahimong kuyamoy sa kamingaw nga misugod paghinol sa akong kahiladman.

Sa gawas nagmangtas ang bulhot sa habagat. Nagdaguok ang lawod. Unya,
may nabati akong tinugalbong sa dagkong buto sa mga armas didto sa
lusaran. Apan kadali ra kaayong nawala kay gisakmit man sa nagbagrong
nga hangin.
(KATAPOSAN)

Ang Alkansiya Ni Edrong

Kahigalaan,
Niay akong gama nga sugilagming. Tan-awa kuno ninyo og nakahatag ba
kog hustisya sa akong obra. Kay kon wala gani, birahi sa inyong way
kukaluoyng hukngay...

Ang Alkansiya Ni Edrong
Sugilanon ni Omar Khalid

Even the dull and ignorant have their own story.
--Desiderata

NAGUBOT ang merkado ning sayong kabuntagon. Di kaayo nako maklaro kon
unsay hinungdan sa sayong kaalingisig. May nagtagawtaw. Migawas ko
aron masusi ang hinungdan biniyaan ang gihiwa kong lamas sa dinugoan.
Ug maoy natukmaan ko nga labihang sukoa ni Edrong, ang higala kong
kulang-kulang, nga nagpunayg tiwtiw ngadto sa mga batang sagoy sa
unahan. Naghilak siya. Nagtabisay ang iyang dugo ug luha nga
nakapatumog sa lagom niyang t-shirt.

Di kini unang higayon nga ilang gisungog si Edrong. Apan una kining
higayon nga si Edrong nagkadugo. Pastilan kining mga batang sipat ug
latagaw. Di nila lung-an nga himoong kalingawan ang tawong malinawon
sa kaugalingon niyang kalibotan.

"Sumbong ta mo, Yoyo. Sumbong ta mo. Bantay gyod mos ako Yoyo," bakho
ni Edrong. "Inyo kuha ako walta. Bantay mo, bawos ko ninyo."
Diha sa iyang tapad ang duha ka kontiner nga puno sa tubig-poso.
Gisugo ko siyag tubig kaganiha nga ikahugas sa mga plato sa
karinderya. Tagmameso ang suhol ko sa matag kontiner. Apan nabagtan
niya kining mga badlongon.

Gisimagan ko ang mga bata. Mao kining mga bataa ang numero unong
kawatan sa merkado. Walay pasayloon kon mosugmat kining ilang kabuang.
Nagkinataw-anay ang mga yabag nga misugpahot og panagan luyo sa
nanaglumbay nga ukay-ukayan. Gukora, ug kadali rang mawala sa ilang
pagsuot-suot sa ihawan lahos ngadto sa bagsakan sa mga utanon. Nakita
kong usa kanila nagbansiwag sa dalang tirador. Nahisabtan ko. Ilang
gitirador si Edrong nga mailog ang kuwarta nga gibugkos diha sa iyang
kamisin. Nangulipi ang tawo nga misangpot sa pagkatata sa iyang wait.

"Ayaw na lang nag ashi ang mga bata, Drong. Likay nila." Gibatig kog
kaluoy sa tawo. "Ari, Drong, ako na lang ilisdan ang imong kuwarta
nga giilog sa mga bata."

Ug gihatod ko siya hangtod sa nataran sa barungbarong ni Osyong, ang
payag nga siya karon nagpuyo.

SI Edrong gipakatawong way purohan nga mahingkod ang pangisip. Kon
unsa kagamay sa iyang pangisip, mao usab kadako ang iyang lawas.
Kusgan siya, kugihan. Pingkiton lang niya ang duha ka dagkong
kontiner ug di gani ipahulay.

Kon adlawng Domingo, dako-dako ang iyang makita. Sa buntag, siyay
suking tigsag-ob og tubig sa mga restawran. Sa hapon, adto siya sa
isdaan ni Yaya Celia ug sugo-sugoon pagdiskarga.

Walay apelyido si Edrong. Kon duna man, walay bisan usa nga nasayod
ning lungsod sa Bogo. Ang mga lungsoranon naputos sa pakisusi sa
kalit niyang pagtungha usa kadto ka buwan sa ting-init sa naghinangat
ang pista sa Mayo. Kon may mangutana ug manigsubay sa dapit nga iyang
gigikanan, igo lang siyang motudlo sa dakong lawod luyo sa merkado.
Kalibog ko na man. Di ko motuo nga taga lawod siya. Ang lawod gipuy-
an sa mga balod sa subasko. Kon walay isog nga mananagat nga mangako
pagbuntog sa lawod kon kini gamhan sa iyang kapintas, ang usa nga
sama kaniya kuwang rang tupsan sa kabangis sa dagat nga di gani
tingali masubay kon asa idagsa.

Dihang gibiyaan si Osyong sa asawa tungod sa labihan niini
kapalahubog, gitanyagan niya si Edrong og kahigdaan. Kalipay na man
ni Edrong nga siya di na matulog sa kabugnaw sa semento sa balisbisan
sa merkado. Nagtahod og `yoyo' si Edrong kang Osyong. Di sila
paryente apan masabot ang dakong pagtan-aw ni Edrong sa tawo nga
nakahatag niyag pahulayanan sa kagabhion.

Apan sa akong katingala kon hain ang agi niya sa inadlawng sag-ob og
tubig, napangutana ko siya.

"Hipos man, Yoyo Osyong. Hipos niya kansiya."

"Unsay alkansiya ba?" Nakasukot ko sa kahibulong nga si Osyong
nakahunahuna paghipos sa hinagoan ni Edrong. Kaayo ra nga nabut-an
ang palahubog nga mangingihaw ug nakahunahuna nga tigomon ang
kinitaan sa iyang kauban.

"Naa kuno dinhi," ni Edrong nga mitudlo sa iyang ulo. "Tigom kuno
niya sa kansiya sa iya ulo."

Kalibog ko na man. Naa ba goy alkansiya sa ulo? Nakasabot ko. Giyabag-
yabagan ni Osyong si Edrong. Gipahimuslan ni Osyong ang kawalay
hangkag ni Edrong.

Dihay buntag nga nahibutho ko sa ihawan nga nagkuha sa gipalapa kong
karne, nakita ko si Osyong nga nakig-inom sa ubang mangingihaw. Wa
nako kapugngi ang pagsusi unsa kadtong giingon ni Edrong nga
alkansiya.

"Ayaw lang god panghilabot, Dring." Mitalsik ang laway ni Osyong
human mayarok ang iyang tagay. "Si Edrong naa sa akong poder."

Nangatawa ang kainom niyang mangingihaw.

"Naghago si Edrong. Di makataronganon nga imo siyang binuangan,"
matod ko dayong gawas sa ihawan nga gibatig kapikal sa pagpahimulos
ni Osyong. "Gabaan ka baya."

DIRIYOT matikyaob ang gihaon kong dinugoan. May laing kagubot sa
gawas. Nagdinaganay ang mga tawo nga misubay sa dalan paingon sa
payag ni Osyong. Naanod ko sa bul-og sa mga tawo. Unsa kahay nahitabo
didto? Bag-o ko lang ganing gihatod si Edrong.
Maoy nakita ko nga gigawas si Edrong nga gitabangag gunit sa
duha ka tanod ang iyang bukton. Wa nako hisabti nganong siya gidakop.
Misaliut-ot ko sa mga tawo nga karon nahimong yagubyob sa mga
pangutana. Ang tanod nga diha sa masigkakilid ni Edrong miiway sa
daghang tawo nga makaagi silang naggunit sa dinakpan.

"Unsay nahitabo, Drong? Naunsa man ka?"

"Wa ko kabawo unsa ko. Buang man, Yoyo. Kuha unta nako ako walta sa
kansiya kay palit ko tirador. Bawos ko mga bata, tirador nako. Di man
mata Yoyo. Tulog Yoyo. Hagok. Hubog. Da, buak nako kansiya!" Nakita
ko ang hugot niyang apapangig. "Bakakon man diay Yoyo. Wa man sulod
ang kansiya."

Nakahangad ko sa di masabtang kahingawa nga gibinhi sa akong
kaaliputo. Nakita ko si Edrong nga nagsuot sa panganod nga usa ka
dakong tawo sa dugoan niyang pagbati. Naunsa ang langit nga gitugotan
ang tawong sama kang Edrong nga makahimog sala nga wa niya hisabti?

Ug maoy nakita nako ang lawas ni Osyong nga gibayongan sa taga
punerarya. Gilainan kong nagtan-aw sa basag niyang ulo ug sa sudlot
niyang mga mata.
(KATAPOSAN)

Saturday, February 28, 2009

Ang Alkansiya Ni Edrong

Sugilanon ni Omar Khalid

Even the dull and ignorant have their own story.
--Desiderata

NAGUBOT ang merkado ning sayong kabuntagon. Di kaayo nako maklaro kon
unsay hinungdan sa sayong kaalingisig. May nagtagawtaw. Migawas ko
aron masusi ang hinungdan biniyaan ang gihiwa kong lamas sa dinugoan.
Ug maoy natukmaan ko nga labihang sukoa ni Edrong, ang higala kong
kulang-kulang, nga nagpunayg tiwtiw ngadto sa mga batang sagoy sa
unahan. Naghilak siya. Nagtabisay ang iyang dugo ug luha nga
nakapatumog sa lagom niyang t-shirt.

Di kini unang higayon nga ilang gisungog si Edrong. Apan una kining
higayon nga si Edrong nagkadugo. Pastilan kining mga batang sipat ug
latagaw. Di nila lung-an nga himoong kalingawan ang tawong malinawon
sa kaugalingon niyang kalibotan.

"Sumbong ta mo, Yoyo. Sumbong ta mo. Bantay gyod mos ako Yoyo," bakho
ni Edrong. "Inyo kuha ako walta. Bantay mo, bawos ko ninyo."
Diha sa iyang tapad ang duha ka kontiner nga puno sa tubig-poso.
Gisugo ko siyag tubig kaganiha nga ikahugas sa mga plato sa
karinderya. Tagmameso ang suhol ko sa matag kontiner. Apan nabagtan
niya kining mga badlongon.

Gisimagan ko ang mga bata. Mao kining mga bataa ang numero unong
kawatan sa merkado. Walay pasayloon kon mosugmat kining ilang kabuang.
Nagkinataw-anay ang mga yabag nga misugpahot og panagan luyo sa
nanaglumbay nga ukay-ukayan. Gukora, ug kadali rang mawala sa ilang
pagsuot-suot sa ihawan lahos ngadto sa bagsakan sa mga utanon. Nakita
kong usa kanila nagbansiwag sa dalang tirador. Nahisabtan ko. Ilang
gitirador si Edrong nga mailog ang kuwarta nga gibugkos diha sa iyang
kamisin. Nangulipi ang tawo nga misangpot sa pagkatata sa iyang wait.

"Ayaw na lang nag ashi ang mga bata, Drong. Likay nila." Gibatig kog
kaluoy sa tawo. "Ari, Drong, ako na lang ilisdan ang imong kuwarta
nga giilog sa mga bata."

Ug gihatod ko siya hangtod sa nataran sa barungbarong ni Osyong, ang
payag nga siya karon nagpuyo.

SI Edrong gipakatawong way purohan nga mahingkod ang pangisip. Kon
unsa kagamay sa iyang pangisip, mao usab kadako ang iyang lawas.
Kusgan siya, kugihan. Pingkiton lang niya ang duha ka dagkong
kontiner ug di gani ipahulay.

Kon adlawng Domingo, dako-dako ang iyang makita. Sa buntag, siyay
suking tigsag-ob og tubig sa mga restawran. Sa hapon, adto siya sa
isdaan ni Yaya Celia ug sugo-sugoon pagdiskarga.

Walay apelyido si Edrong. Kon duna man, walay bisan usa nga nasayod
ning lungsod sa Bogo. Ang mga lungsoranon naputos sa pakisusi sa
kalit niyang pagtungha usa kadto ka buwan sa ting-init sa naghinangat
ang pista sa Mayo. Kon may mangutana ug manigsubay sa dapit nga iyang
gigikanan, igo lang siyang motudlo sa dakong lawod luyo sa merkado.
Kalibog ko na man. Di ko motuo nga taga lawod siya. Ang lawod gipuy-
an sa mga balod sa subasko. Kon walay isog nga mananagat nga mangako
pagbuntog sa lawod kon kini gamhan sa iyang kapintas, ang usa nga
sama kaniya kuwang rang tupsan sa kabangis sa dagat nga di gani
tingali masubay kon asa idagsa.

Dihang gibiyaan si Osyong sa asawa tungod sa labihan niini
kapalahubog, gitanyagan niya si Edrong og kahigdaan. Kalipay na man
ni Edrong nga siya di na matulog sa kabugnaw sa semento sa balisbisan
sa merkado. Nagtahod og `yoyo' si Edrong kang Osyong. Di sila
paryente apan masabot ang dakong pagtan-aw ni Edrong sa tawo nga
nakahatag niyag pahulayanan sa kagabhion.

Apan sa akong katingala kon hain ang agi niya sa inadlawng sag-ob og
tubig, napangutana ko siya.

"Hipos man, Yoyo Osyong. Hipos niya kansiya."

"Unsay alkansiya ba?" Nakasukot ko sa kahibulong nga si Osyong
nakahunahuna paghipos sa hinagoan ni Edrong. Kaayo ra nga nabut-an
ang palahubog nga mangingihaw ug nakahunahuna nga tigomon ang
kinitaan sa iyang kauban.

"Naa kuno dinhi," ni Edrong nga mitudlo sa iyang ulo. "Tigom kuno
niya sa kansiya sa iya ulo."

Kalibog ko na man. Naa ba goy alkansiya sa ulo? Nakasabot ko. Giyabag-
yabagan ni Osyong si Edrong. Gipahimuslan ni Osyong ang kawalay
hangkag ni Edrong.

Dihay buntag nga nahibutho ko sa ihawan nga nagkuha sa gipalapa kong
karne, nakita ko si Osyong nga nakig-inom sa ubang mangingihaw. Wa
nako kapugngi ang pagsusi unsa kadtong giingon ni Edrong nga
alkansiya.

"Ayaw lang god panghilabot, Dring." Mitalsik ang laway ni Osyong
human mayarok ang iyang tagay. "Si Edrong naa sa akong poder."

Nangatawa ang kainom niyang mangingihaw.

"Naghago si Edrong. Di makataronganon nga imo siyang binuangan,"
matod ko dayong gawas sa ihawan nga gibatig kapikal sa pagpahimulos
ni Osyong. "Gabaan ka baya."

DIRIYOT matikyaob ang gihaon kong dinugoan. May laing kagubot sa
gawas. Nagdinaganay ang mga tawo nga misubay sa dalan paingon sa
payag ni Osyong. Naanod ko sa bul-og sa mga tawo. Unsa kahay nahitabo
didto? Bag-o ko lang ganing gihatod si Edrong.
Maoy nakita ko nga gigawas si Edrong nga gitabangag gunit sa
duha ka tanod ang iyang bukton. Wa nako hisabti nganong siya gidakop.
Misaliut-ot ko sa mga tawo nga karon nahimong yagubyob sa mga
pangutana. Ang tanod nga diha sa masigkakilid ni Edrong miiway sa
daghang tawo nga makaagi silang naggunit sa dinakpan.

"Unsay nahitabo, Drong? Naunsa man ka?"

"Wa ko kabawo unsa ko. Buang man, Yoyo. Kuha unta nako ako walta sa
kansiya kay palit ko tirador. Bawos ko mga bata, tirador nako. Di man
mata Yoyo. Tulog Yoyo. Hagok. Hubog. Da, buak nako kansiya!" Nakita
ko ang hugot niyang apapangig. "Bakakon man diay Yoyo. Wa man sulod
ang kansiya."

Nakahangad ko sa di masabtang kahingawa nga gibinhi sa akong
kaaliputo. Nakita ko si Edrong nga nagsuot sa panganod nga usa ka
dakong tawo sa dugoan niyang pagbati. Naunsa ang langit nga gitugotan
ang tawong sama kang Edrong nga makahimog sala nga wa niya hisabti?

Ug maoy nakita nako ang lawas ni Osyong nga gibayongan sa taga
punerarya. Gilainan kong nagtan-aw sa basag niyang ulo ug sa sudlot
niyang mga mata.
(KATAPOSAN)

Omar Khalid

Si Omar Khalid usa sa mga bag-ong tingog sa kapanulatang Binisayang
Sinugboanon. Misikat og gamay dihang nahimong editor sa mga balita sa
usa ka gamayng estasyon sa radyo sa Cebu sulod sa pito ka tuig. Mag-
uuma ug mananagat ang kagikang tribu ug sila maoy numero uno niyang
damadapig. Mibakyaw sa dagang niadtong 1999 diin maoy tuig nga unang
napatik ang iyang sugilanon pahinungod sa paborito niyang irong
kalgason (mahalangit unta ang iyang kalag!). Sukad sa 2001, nahimo
siyang sakop sa kapangulohan sa magasing Bisaya hangtod karon.

Siya ang editor sa "Budaya", usa ka katitikanhong dyurnal. Ang una
niyang punpon sa mga sugilanon mabasa sa librong "Khaliedoskopyo".
Presidente siya sa Dagang Foundation Inc.-Luzon Chapter, usa ka
organisasyon sa mga magsusulat. Usa sa mga badlongon ug sungogan nga
sakop sa Lunsayng Bisaya Inc.

Ang una niyang sinulat nga nahalin mao ang iyang badlis-badlis sa
papel sa greyd wan nga nahandred; gipalit sa iyang Lola Perping og
diyes sentabos. Ang una niyang kasinatian sa eksploytasyon isip usa
ka magsusulat mao kadtong gibayran lang siyag balikutsa sa kasaring
sa hayskol human niya masuwat ang usa ka lableter. Ang una niyang
trahedya isip magsusulat mao tong nasakpan siyang nagbandal sa
kasilyas sa prinsipal (tsilgrin ar nat alawd to tray dis at hom wit-
awt adult superbisyon). Ikaduha na lang tong sa kaleds nga gipapitlan
niyag papel ang likod ni Miss Layague nga may letrang "I'm The New
Bogo Sex Scandal Star".

Sa nag-edad na siyag nuybe, napamatud-an niyang di tinuod ang
makalilisang nga pagtuo sa mga ginikanan nga "madunot ang kamot sa
bata nga manguha og sensilyo" ug ang "ilupad sa kawanan ang batang
kutoon".

Nakapahilak og babaye. Mihilak pod tungod sa babaye. Pero karon,
gihimong tawo sa tulo ka babaye sa iyang kinabuhi: iyang asawa
Lorena, ug mga anak Yenyen ug Shaay.

Nagkuta siya karong nag-inusara sa usa ka eskuwater sa kaulohan.
Silingan niya ang mga tinderag mani, tinderag saging, tinderag
kalipay nga maoy kauban niya kada buntag sa pagpanghingugmog
pagpanghimuta sa inadlawng kagios sa kinabuhiï.

Ang Tawo Nga Nangita Sa Kasingkasing Sa Habagat

Sugilanon ni Omar Khalid

NAMAT-AN ko siya nga piskay ug puno sa kinabuhi. Kini sukwahi sa
akong nasaksihan kaniya sa milabayng buntag. Tingali may alibyo ang
iyang samad nga akong gipanghampolan sa lapyong mga salibunhon. Wa ko
siya tandoga sukad sa iyang paghibutho nga samaron ug puno sa mga
pangos. Nagtuo ko nga ang pagtukbil kaniya sa maong panghitabo dili
makaayo. Ang maong kasinatian may iya ra unyang dapit sa kahasol sa
tawo nga angay iasoy sa tukmang higayon. Kon unsa man, nagtuo ko nga
kini sama sa tanghaga nga gikipi sa dagat.

Layo ang latos sa iyang panan-aw samtang naglantaw lahos sa bentana
sa payag; milawig sa nagrumpi nga dagat… gidagsa sa dapit nga dili na
maabot sa akong pangagpas… nagbilig hagit nga kanunayng nagtunol og
kalibog sa buot magpakisusi. Nahimong pangutana ang iyang pag-abot
ning akong payag daplin sa baybayon kay wala man siyay gikasugilon
kanako. Natugkad ko nga ang tawo usa ka anod sa kapalaran apan niini,
siya way gikasugilon.

"Ania ang imong pamahaw," gitandog ko ang iyang paghitiltil sa
kahilom nga nag-akbo sa salingkamot sa tamboanan.

Mipasalamat siya ug gikab-ot ang pagkaon. Miyaka siya sa salog nga
nag-igno nga di hisagirohan ang dakong samad sa iyang paa nga
gibugkosan kog dugnit nga saguran. Miping-it ang iyang nawong samtang
mipugos pagbakyaw sa iyang mga bukton nga nagan-os sa pangog ug bun-
og.

"Ang imong pag-atiman kanako nakahasol kaayo sa imong kinabuhi."
Gihanggop niya ang lugawng lanot nga gitambawan kog diyotayng una sa
ginamos. Nalipay kong sa unang higayon, giganagan siyang mikaon.

"Unta og nakalusad pa ako, makasuwa unta ikaw ug til-ogon. Apan
kining kulyada maoy mabasol."

"Ayaw kanag hunahunaa, Iyo—"

"Berto. Berto Magpayo."

Miyango-yango siya. Unya gidumol na usab sa iyang baba ang ngabil sa
yahong nga nahipihip sa lugaw.

"Misayo kog mata aron mahuktan ang pukot. Maayo na lang manaksay
karon mentras naghasi kining hangin." Gilikayan ko nga susihon ang
iyang ngalan. Gipaabot ko nga ang tawo mosumpay ug mohukas sa iyang
tinagoan. Apan kay wa man siyay gikatubay, mipuno ko: "Ang imong
paghiabot sa Punta Cruz usa ka pangutana. Wala kay gikasugilon niini."

Nahilom siya. Ingon sa diha siyay gihagpat sa iyang kaisipan nga
nawani sa iyang pagsilibudhay. Bisan ang nag-irog nga taobon didto sa
awo nga giatngan sa mga mananaksay og gisaw, wa makakighod sa bugno
sa pagbati nga tingali anaa karon naglungkaob sa iyang dughan.
Nanghupaw siya ug nakuwadro pagbalik ang iyang bayhon sa bukas nga
tamboanan. Gilantaw niya ang nagbukal nga dagat. Sa tabok, makita ang
Isla Gimbawian nga giulang sa luag nga dughan sa bukana nga nag-unlan
sa piliw sa Punta Cruz. Walay makita bisan usa ka mamamasol nga
nagpalawod tungod sa kalisang sa habagat. Nabati ko ang kusog nga
tinapya-tapya sa dagat nga giduot sa hawon ug taobon.

USA kadto ka kaadlawon sa akong pagpangitang sa kantil. Nagtaghoy-
taghoy akong namugsay pauli samtang girumbo ang parola sa Dakong Bato
nga maoy tungdonon sa mga mananagat nga mamauli panahon sa kagabhion.
Nalipay kong naghunahuna nga nakadawi og mamsa kay kon pananglit
motira na usab ang habagat sa Negros nga nahimong tultolonon sa
panahon matag tuig, aduna akoy makuot-kuot. Misugod na niadto og liso
ang hangin nga maoy kaaway sa mga mananagat ning among balangay.
Lisod pangitangan ang bukana sa Punta Cruz kon tinghabagat kay ianod
ang batoan sa kitang kon hampakon sa bawod. Bansada ang bukana kon
tingkulyada gawas nga tugaw kaayo ang dagat. Ang mga mananagat
mapugos og dayo sa isla kay kini salipod ug isdaanon.

Si Anong nanapit unta nako nga molawig ngadto sa Gimbawian. Apan
gibalibaran ko siya sa katarongan nga naahag na sa tamasok ang kasko
sa akong sakayan. Dinhi lang una ko managinot sa bukana, giingnan ko
siya.

Maayo ra gayong wa ko mahingag og kuyog nilang Anong nga nanayo
ngadto sa Gimbawian kay nabaniog ang balita nga gisulong kuno sa mga
sundalo ang isla nga gituohang gisalagan sa mga rebelde. Igo-igo
lamang ang kamad-an sa isla apan kini nahimong tagutong sa pundok.
Napukan ang mga rebelde sa panggubatan apan sila midaog sa diwa.
Napaslag ang kalinaw sa dapit nga maoy gisaligan sa mga mananagat sa
Punta Cruz ug sila si Anong wa igdungog. Nagtuo ako nga napagan sila
sa panagsangka nga mikalas og daghang kinabuhi. Gawas sa maong taho,
wa nay balita nga nagtuki bahin niini. Ang panagsangka nahimo na
lamang kabahin sa kasaysayan sa dapit nga ang pagatpatan sa isla
lamang ang makasugid. Bisan ang habagat nga nagtultol paghapit sa
dapit way gikaasoy sa mangilngig nga hitabo.

Nagpahigad ang akong sakayan nga naglikay nga masangad ang sag-od sa
takot simpig sa parola sa Dakong Bato sa dihang may nakita akong
sakayan nga nagpundo nga daw nagpalaban sa mahait nga kabatoan sa
pangpang. Ang sinipit niini nagkuma sa batong lunggan nga gitarokan
sa parola. Ang tumoy sa pisi didto gipakgot sa pamawong sa sakayan
nga nagpugong nga dili ianod balik sa lawod.

Kalit akong gipiog sa kakulba nga naglantaw sa sakayan. Ngitngit pa
apan sinati nako ang lus-aw nga bulok-asul nga budlis-budlis bisan
pag wa ko na makita ang pintal sa kuberta. Kang Anong kini! Apan hain
si Anong? Ang kalibog ug kabalaka nagsungag sa akong kahiladman.

Giariya ko ang akong sinipit ug inanayng gipatagustos ang pisi. Ang
pundo nga nakasarap og guang lig-ong mipugong sa sakayan. Giligwatan
ko ang ulin aron batokan ang kusog nga kinabya sa dagat nga mugna sa
linamba sa balod nga midumog sa pangpang sa Dakong Bato. Gikab-ingan
ko sa tukon ang palahos sa sakayan ni Anong sa pamasin nga dili
malastar sa hawon. Gilaod sa laing pisi ang masigkasakayan. Apan dili
si Anong ang akong nasagap didto sa luwang nga hapit na saopi sa
hinubigon! Usa ka tawo nga samaron, walay bisan diyotayng salimbong,
walay panimuot nga sukad, wa ko pa ikahibalag.

Ang kaluoy nagbutad kanako sa pagbalhin kaniya sa akong sakayan.
Gibuhian ko ang sakayan ni Anong nga dali sab kaayong gisantak sa
sulog paingon sa lawod.

Karon, ang tawo nahimong binuhat nga walay ngalan sa suok sa akong
payag. Kon kinsa siya, ako wala niya suginli.

"UNSAY balita sa kagubot didto sa Gimbawian, Iyo?" tul-id ang iyang
pangutana nga mikab-ot sa katugnaw sa kabuntagon.

"Namingaw ang isla. Napayhag ang kuta sa mga rebelde human hulgi og
bomba sa militar. Nahimo kining dapit sa wa ikalubong nga mga
minatay." Gilut-od ko ang yahong ug gihangwat aron dad-on didto sa
panghugasan.

Wala siya motingog. Nasigpatan kong gilantaw niya pagbalit ang bukana
sa Punta Cruz nga karon namuway sa balod nga nakigharong sa kapintas
sa habagat. Ang iyang apapangig mibantok ug nakita ko ang paghugot sa
iyang ngabil. Wala siyay timik nga nagpaminaw sa naglinugapak nga
baybayon. Ang kasuko sa habagat sa Agosto iyang nasaksihan.

"Unsang hangina kini, Iyo?" nangutana siya samtang naglino ako sa
iyang gikan-an. Ang iyang laghaw nga tingog mikuyog sa kisaw sa mga
balod.

"Habagat."

"Unsay mahimong kahinguhaan karon sa mga mananagat nga ania kining
hangin?" natataw ko ang kahingawa sa ganay sa iyang tingog. Ug kay wa
man akoy gikatubag, siya mipadayon: "Unsay atong makitang kaayohan sa
dapit nga gasa sa kagamhanan?"

Wa ko motubag. Gipasagdan ko siya sa pangutana nga mituhop sa akong
kahiladman. Ang Punta Cruz way damgo, way pangandoy. Ang mga
mananagat naanad na sa kaparat sa dagat. Dinhi, ang kinabuhi sa tawo
gikahalad na sa dagat. Dinhi, ang tawo daw kabahin sa taob, hunas;
hunas, taob. Dinhi, ang dagat maoy usa ka basahon; naglitok sa
pinulongan nga gitamdan sukad pa sa among unang mga ginikanan.
Usahay, ang dagat manggihatagon. Usahay, hakog. Apan bisan pa, ang
dapit malinawon nga nagpahimulos sa yanong kinabuhi.

Ang iyang pangutana nag-abyog og liboan ka mga kalibog sa akong
pangisip. Tinuod, ang Punta Cruz usa ka dapit nga nataligam-an sa
panahon. Lahi sa lungsod nga nagsapot kanunay sa kalipay sa kalag.

"Ug ang Punta Cruz nakontento? Samtang sa pikas tampi… sa laing mga
baybayon, ang tawo nagkaon sa kabuhong ug katagbaw sa kinabuhi…"

"Ang tawo sa yuta walay mahimo. Kita ubos sa usa ka kagamhanan. Angay
nga makontento sa unsay anaa." Gikab-ot ko ang upos sa inunay nga
gisuksok sa lugpit sa bungbong ug giduom.

"Aduna kitay mahimo, Iyo. Usbon ta ang hulagway sa katilingban. Kita
maoy mousab niini alang sa atong mga anak."

Nahimalingka ko. Wa ko ikahimuot kining iyang gisulti. Nganong
tugawon man ang kamalinawon sa Punta Cruz? Ang mga mananagat
nagpakabuhi nga malinawon. Apan kining tawo nga nagsandig sa
katarongan nga iyang nakit-an may tinguhang mousab sa nawong ning
among dapit.

"Ang Punta Cruz nakapasig-uyon sa habagat… ug kini nabuhi sa maong
paagi. Nganong ikaw dili mosalindot sa napalgang prinsipyo? Mokuyog
ka sa huros sa hangin. Sama sa habagat…" Gitutho ko ang gimaskadang
tabako didto sa gawas.

"Napukan diay kamo sa habagat!" matod niya sa gusbat nga panagway.

"Unsa kana?"

"Ang habagat may kapukanan kon pangitaon mo ang iyang kasingkasing."

"Dili mahimong batokan ang habagat. Malipoton kini. Bisan ang dagat
wa pa masayod unsaon kini pagharong. Dagatnon ako ug nasayod nga ang
habagat angayng pasagdan sa iyang kabangis."

"Dili, Iyo. Mahimo ninyong batokan ang habagat. Mahimo kon tinguhaon.
Oo, mahimo…"

Wa ko hisabti ang iyang gipanulti. Ako walay tinguha nga mokalawat sa
iyang hunahuna. Apan sa hilom gidayeg ko ang iyang kamahayagon. Ang
batan-on may luna sa iyang katilingban kun sa unsa mang butang
balaanon nga siya lamang ang nagtipig. Apan kini lapsaw sa akong
panabot.

Nanaog ko ug mipaingon sa dakong punoan sa bituon diin nagbitay ang
akong pukot.

GIKAHIBULONG sa balangay ang iyang paghiabot. Ang akong payag
nahimong unod sa pakisusi sa mga molupyo. Naglabi ang pangutana kon
kinsa kining hitsuraan nga tawo nga mikuyog kanako pagpuyo. Gihupay
ko ang ilang kabalaka nga ang ilang nakita usa ka di iglayong
paryente sa namatay kong kapikas. Kini mibakasyon ug nakaayon sa
huyuhoy sa baybayon. Si Maning, pamakak ko kanila sa tinuod niyang
ngalan, tawong mahigalaon ug nahigugma sa kinabuhing dagatnon.
Nakakaplag og kagubot sa siyudad ug nakahukom nga anhi magpalabay sa
panahon, hinubay ko kanila.

Nahiayon ang tawo sa ngalan nga gibunyag ko kaniya. Nadayag ang iyang
kaambongan dihang nagpaawot ug namarbas. Wa ko na tinguhaa nga
masayod pa sa gikumkom niyang tinagoan. Iya na sa kasaysayan ang
pagsusi kon kinsa siya ug diin gikan.

Nahikatawa ko dihang usa ka hapon sa Mayo, nalantawan kong may kauban
siyang dalaga nga nanglibod didto sa lapyahan. Matahom ang dalaga ni
Kompare Imong ug walay ulitawo nga wala mangindahay sa iyang pahiyom.
Mingaw ang baybayon kay wala pa makatakas ang mamungsoray didto sa
danghiligan. Nagpadinguldingol lang kong wala magkabana kanila
samtang nanastas sa gabok nga bahayan sa akong taksay. Nanglingkod
sila sa akong sakayan nga nagdungas sa baybayon.

Usa ka gabii sa dihang kami nanghigda, siya miingon kanako:

"Iyo, nahigugma ako."

"Kasaligan si Minda, Maning."

"Apan dili ako angay sa kinabuhing minyo. Luhag kaayo ang akong
kalag… ang akong kinabuhi may laing rumbo. May nagtinguha sa akong
anino."

Gihinubayan ko siya sa nahitabo sa akong pagtugbong sa lungsod. Ang
mga tawo sa merkado nagubot kay dihay usa ka kompaniya sa mga sundalo
nga nangita sa pangulo sa mga rebelde nga kuno nakaikyas niadtong
pagpuhag sa Gimbawian. Apan niini, siya wa maggunok. Ug sa dihang
buntogon na unta ako sa katulogon, siya miingon: "Mobiya ako dinhi sa
Punta Cruz."

"Ngano, Maning? Nasalta ang akong tingog nga mipasaw sa akong duka.

"Di ko buot nga matugaw ang inyong kamalinawon. Akoy tawo nga may
natan-awng kaayohan diha sa pakigbisog. Ug usab ang akong gugma…"

"MOLAWIG ka na?" Gibira ang akong panuni sa kahingawa. Tangkod na
karong usa ka tuig sukad sa iyang paghiabot kay ania na man usab ang
habagat.

"Gikinahanglan, Iyo Berto."

"Ug talikdan mo ang imong gugma?"

"Kana may panahon ra unya kon ako mahibalik."

"Ang sakayan ako nang gilusad sa lapyahan. Tua didto ang imong balon.
Tua na usab ang bugsay. Apan ang paingnan maoy usa ka pangutana nga
wa mo matubag."

"Pangitaon ko ang kasingkasing sa habagat. Buntogon ko kini aron ang
kalibotan magpuyo sa kahusay ug hawa sa panaog-daog."

"Dili mo mapukan ang habagat. Anugon ang kinabuhi ug kabatan-on."

"Ang kamatayon usa ka butang natural. Dili kahadlokan labi nag tungod
ug alang sa katarong." Ang lamparilya nga nagbitay sa haligi napad-ok
kay milusot sa hilang nga bungbong ang hangin sa Agosto. Wa ko siya
makita. "Ang gugma may masilakon na unyang bulok kon mapukan ko
kining kabangis sa habagat."

"Pag-ayo-ayo, Maning."

"Panalingini ako, Iyo."

"Ubanan ka unta sa grasya. Ang Diyos magbendisyon kanimo."

Miigot ang palid sa pultahan. Mihuot ang akong dughan. Ang kawili
nahimong kuyamoy sa kamingaw nga misugod paghinol sa akong kahiladman.

Sa gawas nagmangtas ang bulhot sa habagat. Nagdaguok ang lawod. Unya,
may nabati akong tinugalbong sa dagkong buto sa mga armas didto sa
lusaran. Apan kadali ra kaayong nawala kay gisakmit man sa nagbagrong
nga hangin.
(KATAPOSAN)

Dayaspora

Sugilanon ni Omar Khalid


MANGAYO na unta si Romano og katahoran sa balay dihang gihawiran ang
iyang kahimungawong sa hilak sa usa ka bata. Sa iyang paglingi,
nasagap sa iyang panan-aw ang usa ka batang lalaki nga naghilak nga
naglantaw sa bola nga tulin kaayong gipadpad taliwa sa usa ka danawan
nga may igong gidak-on. Nakita niyang walay mahimo ang bata sa naanod
nga dulaan. Gibutang ni Romano ang dalang maleta ug nagdaling miubog
sa lapokong tubig nga matubos ang kabalaka sa bata. Sa takas,
gitutokan niya ang bata nga sa iyang tan-aw, magtulo pa lang ang
panuigon. Unya gitunol niya ang bola.

Mihingos-hingos ang bata ug migakos og hugot sa bola niining dulaan.
Wala na kini maghilak. Kahimuot na man ni Romano nga nagtan-aw sa
bata. Sa unsang lalang nga kini dali kaayong nalipay, wa niya
masabti. Ay, ang mga bata gayod. Gibati niyang kahimalingwa nga
nakapaningod sa kahiktin sa panabot sa usang linghod og salabotan nga
kailibgon sa mga hamtong.

Mao pa ang kahimatngon niya nga nayutik diay sa lapok ang iyang
karsones. Nagtaktak sa iyang sapatos nga goma, nakita niya nga miguho
sa pultahan sa usa ka barungbarong nga nag-umbaw sa kilid sa danawan
ang usa ka matahom babaye nga nagdaster og nipis. May gitapis kining
tualya, sampak sa dughan. Nakasabot si Romano. May butang bililhon
nga buot salimbongan sa babaye nga angay lang himoong tinagoan sa
panan-aw sa mga lalaki.

Gitawag sa babaye ang bata. Apan ang bata daw kandela nga giugbok.
Nagpabilin kining nagtan-aw kang Romano nga di matandog sa iyang
pagpakahilom. Unya gitakli na man sa bata ang iyang panan-aw ngadto
sa babaye. Napanaghap ni Romano nga nabag-ohan lang ang bata.

"Migo na ta, Undo�" Mipuk-ong siya ug gihawiran ang gagmayng bukton
niini.

Mihilak ang bata. Nakurat si Romano. Wa niya masabti ang hinungdan
ngano nga kini mihilak. Nahulog ang bola nga diha sa gagmayng kamot.
Wa maninagad ang bata nga mapunit ang hinigugmang dulaan.

Gikahimangod kaha niini ang iyang pagpakighigala? Namatikdan ni
Romano nga bisan sa edad sa bata, wala kiniy ngipon ug buhok. Ang
bata dili normal sa iyang kahimtang, nakapanghunahuna si Romano.

"Sa balay, Dave..." Gikamay sa babaye ang bata dihang nahimuntog na
kini sa nataran. Lagmit, kini ang inahan sa bata.

"Akong gikuha ang iyang bola. Lawom ang danawan." Lumos sa kahingawa
ang tingog ni Romano.

Mikitiw ang gagmayng mga tiil sa bata ug milipot sa likoran sa
babaye. Unya miguho ang gamay niining nawong nga nagpasalipod sa
sidsid sa daster.

"Salamat, ha?" Wala magtan-aw ang babaye kang Romano.

"Way kaso." Gibakwi ni Romano ang iyang panan-aw. "Nakita ko lang ang
dakong kakulangon sa bata kon ianod sa sulog ang dulaan."

"Usbon ko� salamat." Mitalikod ang babaye kang Romano ug gihugot ang
gitapis nga tualya. Unya giisa niini ang ngilbit sa iyang daster ug
gipahiran ang luha nga nabiaw sa mata sa bata. Milingiw si Romano.

Mipaduol siya sa babaye. Gitunol niya ang bola. "Anak mo?"

Miyango ang babaye. Wa gihapon kini motan-aw kang Romano. Unya misaka
kini sa barungbarong nga nagkugos sa iyang anak. Dungan sa pagtak-op
sa minao-maong pultahan, natukas usab ang gamayng bentana ug
nakuwadro didto ang nawong sa usa ka tigulang babaye. Midiyong ang
tigulang, mipahiyom. Nakita ni Romano ang bata nga miilog sa bentana
ug milantaw niya sa gawas. Gibadlong sa tigulang ang bata. Apan ang
bata wa maminaw.

Napaningod ni Romano nga dinhing dapita may sugilanon sa usa ka
naagbon nga kagahapon� kagahapon nga namukaw sa usa ka kasugiran sa
iyang kinabuhi. Ang kalit nga paghilak sa bata, sa iyang pagtuo, usa
ka tinagoan. Kon anak sa babaye ang bata, hain kaha ang amahan?
Unsang matanga kaha kini sa pagka amahan nga nakaako man nga magpuyo
ang iyang pamilya ning barungbarong nga binuhat sa tinapak-tapak sa
bisan unsang dapat nga hipunitan sa kadalanan sa siyudad? Ug kinsa
kining tigulang babaye nga namentana? Dihay nanumbalay nga pagbati
nga nakapukaw sa nahikatulog niyang kagahapon. Nahinumdom siya kang
Celia...

Tingali, magulang lag diyotay niining bata nga iyang nakita ang
pangedaron sa iyang anak karon. Wa niya mahatag ang unsa mang
kaakohan sa usa ka amahan tungod sa kaburong niya sa responsibilidad
sa tawong minyo. Usa ka buntag sa tabayng karaan sa probinsiya,
misumbong si Celia nga kini mabdos sa ilang gugma. Imbes pangasaw-on,
misugpahot siya sa gawas sa nasod aron kalikayan ang kaminyoon.
Nakatrabaho siya sa Canada isip caregiver. Wa siya makaangay sa iyang
trabaho kay sagad babaye man ang nagpraktis ning maong propesyon apan
kay maarang-arang man ang suweldo, gipugos niya ang kaugalingon.
Gawas pa, usa niya kini ka maayong lansis nga makalikay sa usa ka
kaakohan.

Usa ka tigulang nga masakiton ang iyang gialagaran. Si Mr. Smith
nawad-an sa sensasyon tungod sa daghang komplikasyon. Plastik nga
tubo ang nagsumpay sa pantog niini. Matag higayon nga makaihi sa
purol ang tigulang, mohilak kini nga mahinumdom sa dako niyang
pagkuwang sa iyang asawa ug anak.

Wala nay masubay nga pamilya si Mr. Smith gawas sa pipila ka
negosyanteng kabanay nga maoy nagsuhol kang Romano nga kini maatiman.
Nagmahay ang tigulang sa iyang pagpasagad sa iyang pamilya niadtong
diha pa kaniya ang kahimsog sa kabatan-on. Nagsulti kang Romano ang
tigulang nga dugay na siyang nagpangita sa iyang pamilya aron
mangayog pasaylo. Apan wa na niya kini igkita.

Natandog si Romano sa kasugiran ni Mr. Smith. Dihang namatay kini,
mipauli si siya aron pangitaon si Celia ug ang ilang anak. Apan wa na
siyay Celia nga nakita. Way gikasulti si Noy Marcelo ug Nang Soling
kon hain paingon ang ilang bugtong anak. Miingon ang magtiayon nga
kalit lang nawala si Celia ug wa na silay kasayoran kon hain kini
karon. Ug mao kini karon nga nakahunahuna na lang usab siya nga
mobalik sa gawas.

GILANTAW niyag balik ang taytayang kawayan nga gisubay kaganina.
Dihay mga kahulogan nga nakasukgo sa iyang kahimatngon. Ang tulay
nahisama sa pait nga pasumbingay nga buot modugtong sa iyang karon ug
sa kagahapon.

Bisan sa karabanit sa dapit, maoy unang namatikdan ni Romano ang
kamalinawon dinhi. Kawala gyod niya magdahom nga may distrito ba diay
sa Manila nga may ingong pamayhon sa kayano. Tinago ang dapit nga
ingon sa nagpasagad lang sa gimok sa siyudad. Napanghunahuna niya nga
ang Talaba wa hitultoli sa komersiyalismo. Ang hibat nga talan-awon
sa gagmayng mga barungbarong nga iyang nakita maoy laing pinulongan
sa kalisod.

Natandog siya sa gipakitang impresyon sa mga talan-awon. Bisan sa
panagsang basura sa baybayon, may kabugnaw ang hangin sa hunasan ug
malantaw sa unahan ang Manila Bay. Sa pikas bahiya, ang mga edipisyo
nga nagdula-dula sa iyang panan-aw ingon sa naningkamot pagkab-ot sa
tiyan sa bughawng langit.

Mipadayugdog siyag balik sa balay nga iya untang pangayoag katahoran
sa iyang pag-abot kaganiha. Sa iyang tan-aw, mao gayod ang balay. Mao
gayod ang kasilinganan. Mao gayod ang giingon sa iyang Nanay Oping.
Napaneguro niya nga balay gayod kini sa iyang Tiya Lucing.

Nakapanakla siya sa giabot sa kapalaran sa iyang iyaan. Maayo diay
ang kaagi niini sa panimpalad sa siyudad. Wala kini maadunahan, apan
makita nga ang balay maoy bugtong nalahi taliwa sa kabos nga palibot.
Kongkreto kini ug ang desinyo sa pergola ilhanan sa kaluag sa mga
tawong nanimuyo sa sulod.

Nakasabot siya nganong way tawo ang balay. Lagmit atua pa ang
magtiayon sa tiyanggihan� sa bulongan� kay may puwesto kining tarima
sa isda. Nag-ingon ang iyang Nanay Oping nga alpor kuno sa bulungan
ang iyang Tiya Lucing ug Tiyo Conrado. Natubig-tubigan kini ilabina
kay wala kagasahi og anak.

"MAAYO nuon kay nakaduaw ka," sa iyang Tiya Lucing nga nagdigamo sa
panihapon nianang pagkagabii. "Unsang balora ang nakapadpad nimo
dinhi, Romano."

"Gitawgan lagi ko sa giaplayan kong ahensiya para sa Saudi. Kon di
makasabal sa inyong panglihok, mohangyo unta ko nga anhi lang una
moestar mentras tanto nga maghikay ko sa akong papeles. Di bitaw ko
magdugay dinhi sa Manila�"

"Ay, kanimo, Romano. Ngano gong dili. Magpinobre god ta dinhi, Dong."
Gihaon sa iyang iyaan ang sinigang-bangus. "Dali, mangaon na ta. Ayaw
na lang tog agda ang tiyo mo. Naghatod kadtog sud-an sa ilang Lola
Felipa."

Human sa panihapon, nanghingiki siya sa gawas sa balay. Gilantaw niya
ang barungbarong nga gipuy-an sa inahag anak ug sa tigulang. Wa
malahos ang iyang pagpanug-ab pagkamatikod nga ang payag walay sugang
de kuryente. Ang nakita ni Romano sa buho-buho sa bungbong mao ang
luyang kahayag sa lamparilya nga nakigbatok sa kangitngit sa sulod sa
balay. Kon sa unsang hinungdan nga taliwa sa kalibotan sa mga timawa,
may labaw pang makaluluoy, wa siya niiniy kasayoran. Gibatyag siyag
kaluoy sa tulo.

Nasibot siya pagpanumbalay sa payag bisan sa kabag-o pa niya sa dapit
kay nabatyagan niyang dunay nagpasumbingay nga tinagoan ang bata, ang
babaye ug ang tigulang. Nahauknol ang iyang paglakaw nga namidpid sa
balisbisan sa barungbarong, dihang nanglugsot sa tinapak-tapak nga
bungbong ang tingog sa mapinanggaong inahan.

"Dave, magbinuotan ka dinhi kang Lola Felipa mo, ha? Ayawg pabadlong,
Anak."

"Kuyog lang ko nimo, Mama."

"Kapila ko ikaw ingna nga dili puyde. Dakpon ra ba sa polis ang
batang di magpatuo sa ilang Mama. Dal-an lang tikag sinugatan sa
akong pagbalik."

Nabati ni Romano ang pagngislo sa bata. "Dugay na pod diay kang
mouli, Mama?"

"Nangita tag kabuhian. Kon di ko molakaw, di ta kapalit og ngipon
nimo. Di ba gusto kang magpalit tag ngipon?"

Napanid-an ni Romano nga mihilom ang bata.

"Sige, dulog na diha kang Lola Felipa nimo."

"Ug buhok pod, Mama�"

"Oo, ug buhok pod. Dal-an pod tikag buhok."

Nawitik ni Romano ang totpik nga nagpaminaw sa dakong gugma sa inahan
ngadto sa anak. Natandog siya sa bata nga nangandoy nga matuman ang
butang nga mahimong regalo sa pagbalik sa kabuntagon sa iyang inahan.
Nakita ni Romano sa danawan ang Bulan nga nanamin sa anino sa
kagabhion. Wa siya sa buot nga mipauli sa balay.

Naabtan niya ang iyang Tiya Lucing ug Tiyo Conrado nga nanan-aw og
pasundayag sa telebisyon. Misaka siya, nangayog katahoran. Unya,
nanigsusi siyag kinsa kining tulo ka binuhat sa barungbarong.

Gipahinayan sa iyang Tiya Lucing ang bolyum sa TV. Gitutokan siya sa
iyang iyaan. Ug kay nagpaabot man siya nga suginlan, misugod
paghinubay ang iyang iyaan. Gipatay niini ang telebisyon. Gipaminaw
ni Romano sa kagabhion ang kasugiran ni Lola Felipa, ni Dinah, ni
Dave� ang mga linalang nga tag-iya sa usa ka sugilanon nga gitipigan
sa kasingkasing sa Talaba�

TALABA� usa ka hapsay nga dapit kaniadto. Ginganlan kini sa mga
Cavite�o og `talaba' tungod sa abunda niining hunasan. Nagkalainlain
lang ang kinhason. Apan mas abunda kini sa sisi kun talaba. Tin-aw
ang tubig ug pinuy-anan sa daghang kinabuhi sa dagat. Sa adlaw ug
gabii, kini mao ang Talaba. Sa damgo ug pangandoy, kini mao ang
Talaba.

Dihang milambo ang kaulohan, dinhi hakota ang mga biya sa siyudad.
Nag-ilogay dinhi kaniadto ang langaw ug tawo sa pagpangita sa bisan
unsang butang nga mahimo pang kapuslan. Inanay nga nagkasusot ang mga
kinhason, guso, lato ug uban pang bahanding dagatnon� hangtod nga
nahanaw na gayod kini sa hingpit. Maoy pagtuo sa mga batid nga nahilo
sa naglugitom nga tubig ang mga semilya sa dagat. Tahong na lang ang
nahabiling bahandi sa hunasan nga ambot sa unsang hinungdan nga kini
may lahutay man sa hugaw nga tubig. Mitubo ug nahimong bukid ang
tambak sa basura nga misuyla hangtod na sa hunasan. Paglabay sa
pipila ka tuig, gibiyaan kini sa garbage disposal unit sa MMDA kay
mipetisyon man ang mga grupong nagpakabana sa kinaiyahan dihang
nasayran nga nakamugna kinig kadaot sa panglawas sa katawhan sa
Manila.

Ang ngalan na lang sa dapit ang nahimong handomanan sa kaabunda niini
kaniadto. Unya ang kanhing tambakanan, inanayng nalibon sa kakugnan
ug kabugangan. Inanay nga nawala ang baho. Pagpangligdas sa katuigan,
ang mga basura nahimong yuta ug mihulpa ug mitupong sa lanatad nga
hunasan. Ug may bahin niini nga nasipong ang tubig-dagat nga nabolsa
sa yuta� karon, usa na ka danawan nga mahubsan lang sa tubig kon
buwan sa Abril ug Mayo.

Nadiskobrehan sa day-ong mga probinsiyano kining dapita� mga
probinsiyano nga anak sa kakabos nga nangapadpad sa Manila nga way
sarang kapuy-an. Dihang mibarog ang unang barungbarong, walay
mibadlong nga tag-iya. Unya nasayran nilang gipanag-iya diay kini sa
gobyerno. Sagad mga Bol-anon, Sugboanon, Surigawnon ang nanimuyo
dinhi� mga Bisaya nga nangita sa ilang tingusbawan.

Ilang gilampasan ang kabugangan ug kakugnan. Nag-iyahay silag tarok
og mga payag-payag. Hilom silang nanginabuhi dinhi ug gidawat ang
unsa may maluwan sa ilang pahatan sa kakabos. Unya, nagkasabot sila
nga magpahina aron ikapabarog ang tulayng kawayan nga matabok ang
danawan nga di na kinahanglang mag-ubog sa tubig.

Hapit na mahuman ang taytayang kawayan sa Talaba dihang miabot si
Dinah nga mabdos, usa kadto ka bulan sa Abril, init ang Adlaw.
Nahuman na nilag ugbok ang mga haligi sa tulay. Nanghunong ang
kalalakin-an nga nagtakgos sa kataposang kabatanan sa taytayan dihang
unang milatay ang usa ka maanyag nga babaye nga nagpadunghay sa taas
niyang buhok. Ila kining gipangutana kon kinsay kabanay nga
gipangita. Apan mihilak hinuon ang mabdos. Gawas sa ngalan, wala
kiniy gikasulti kon taga diin ug kinsa siya sa iyang pagka tawo.
Naglakaw kini nga may dalang putos nga gisudlan sa pipila lang ka
biste.

Ang mga lumulupyo sa Talaba nagtuo nga usa lang ka babaye nga di
angayng hasolan og pagpakabana� usa ka babaye nga mopatim-aw lang ug
mawala, sama sa ubang mga binuhat nga daw labo sa isda nga naikag sa
kahayag sa Manila. Apan nasayop sila. Didto tipon ang babaye kang
Lola Felipa, ang tiguwang nga nagpuyo sa usa ka barungbarong nga
nagkapyot sa tampi sa danawan.

Si Lola Felipa usa ka tigulang nga wa nay kabanay. Siya mismo nag-
ingon nga daghan siyag mga anak gikan sa lainlaing amahan. Kon
pangutan-on ang tigulang hain kini ug ang mga amahan sa iyang mga
anak, motulo ang iyang luha samtang maghingasoy nga mahinumdom sa
pait niyang kasugiran.

Hitsuraan si Lola Felipa sa iyang kabatan-on. Bisan gani karon nga
ang iyang agtang gibugalbugalan na sa panahon, masihag pa man sa
iyang nawong ang hulma sa kaanyag sa nangalarag nga katuigan. Di
katingad-an nga daghang langyaw ang nadani kaniya kaniadto.

Naghinubay ang tigulang nga niadtong dalaga pa siya, miabot ang usa
ka adunahang Katsila ug mipasalig nga mangasawa kaniya. Nadani kuno
ang iyang amahan. Nadani usab siya. Gibiyaan niya ang bukid nga
giganoy sa Katsila sa siyudad uban sa pasalig sa luag nga panimuyo.
Apan dihang nakuha na ang butang niyang inampingan, wala na ang
Katsila magpakabana nga tumanon ang unsang saad sa kaminyoon.

Salbahis ang tawo. Kanunay siyang mahiagom sa mga kamot. Maghilak ang
gabii kon mopauli gikan sa kasa ang panuway nga dili hubog. Ang baho
sa alak ug babaye nagsagol sa iyang gininhawa. Unya, gihimugso niya
ang usa ka bata nga naghambin sa dugo sa Katsilang kaipon. Apan sa
dihang natagbaw na ang kanahan, mitipadlong kini sa Espanya human
mabaligya si Lola Felipa sa usa ka negosyanteng Amerikano. Nagtuo si
Lola Felipa nga ang ambongang Amerikano mao na ang manubag sa pakyas
nga saad sa adunahang Katsila. Apan paglabay sa pipila ka tuig,
misirit ang tawo sa Amerika dihang gigukod sa emigrasyon tungod sa
pekeng papeles. Gipakatawo ni Lola Felipa ang laing bata nga wa na
makakita sa hitsura sa iyang amahang Amerikano.

Naglatagaw si Lola Felipa sa kainit sa aseras. Uban sa iyang gutom
nga mga anak, ang iyang kagabhion adto molabay sa balisbisan sa
dagkong mga balay-patigayon. Wala madugay, nabagtan niya sa EDSA ang
usa ka Hapones nga nagsakay og kotse sa dalan. Mipahiyom kini nga
nagtan-aw kang Lola Felipa.

Tungang gabii kadto sa iyang pagsakay sa matahom nga kotse sa
Hapones. Gihagkan ni Lola Felipa ang duha ka gagmayng anak nga
nahinanok sa aseras. Mitulo ang iyang luha samtang nagtan-aw sa iyang
mga anak lusot sa salamin sa kotse. Apan ang talan-awon dali kaayong
gilamoy sa kagabhion.

Ang Hapones nanag-iyag imnanan sa Ermita ug si Lola Felipa gihimong
maglilingaw sa gamayng suhol. Sa kamot sa Hapones, wa na si Lola
Felipa kakitag unsay kalainan sa gabii ug adlaw kay gihikawan siya sa
kagawasan. Ang mangitngit nga lawak maoy saksi sa iyang pag-inusara.
May mga gabii nga mosulod ang Hapones sa lawak. Ug ang lawak mapuno
sa tuaw sa pakiluoy. Apan wala siyay mahimo kay bungol ang paril nga
kangitngit. Nawad-an siya sa hustong panimbang sa paghatag og bili sa
kaugalingon.

Duha ka tuig ang iyang pag-antos. Dihang giluwas siya sa NBI ug DSWD,
daghang paso ang iyang lawas ug halos di na mamilok ang iyang mata.
Ug magsige siyag katawa. Unya mokalit lang usab paghilak. Mabdos siya.
Way nasayod kon sa unsang hinungdan nga sayon ra man kaayong gilutsan
sa Hapones ang kasal-anan. Ug sama sa nahaunang mga lalaki sa iyang
kinabuhi, ang Hapones igo lang nagbilin kaniyag anak.

Gipatambalan siya sa usa ka order sa madre ug sa dihang naayo na,
gisultihan nga dili lang mabalaka kay ilawom na sa pag-atiman sa usa
ka balay-sagopanan ang iyang tulo ka anak. Gipatambong siya og usa ka
Value Formation Seminar ubos sa pagdumala sa kahigalaan niyang mga
madre. Kauban niya ang uban pang kababayen-an nga biktima sa
prostitusyon ug abusong sekswal. Usa ka adlaw, mao na lay iyang
namatngonan ang pag-amuma sa kabos nga mga lumulupyo sa Talaba.
Dinhi, nabatyagan niya ang tinuod nga kahusay sa kinabuhi.

Di na masubay ni Lola Felipa ang iyang mga anak. Nagkatibulaag silang
tanan nga nag-iyahay og gukod sa ilang tingusbawan sa wa nay
paghandom nga ang naghinigulang nilang inahan ilang balikan ug
alagaran sa edad sa katigulangon. May nag-ingon nga atua na sa ubang
nasod ang uban kanila; nakakaplag og maayong kapalaran ug wa na
magdiparal nga sila may inahan nga nangindahay sa ilang pagbalik.
Maayo na lang kay ang taga Talaba wa magpasagad kang Lola Felipa. Kon
unsay sobra sa kosina nga kapahimuslan pa, kini ilang ihatod sa
tiguwang nga sarang ikabangil sa nagkutoy nga tiyan.

Ug mao na lang ang kalipay sa tigulang dihang miabot si Dinah. Sama
kang Lola Felipa, Si Dinah wa usay masubay nga isla sa kagahapon nga
kapasalipdan kon ugaling may pintas nga subasko nga hisugatan. Dili
sila igbahog paryente apan masabot nga sila nag-inunongay. Kon unsa
man ang lanot nga nagdugtong sa duha, napanaghap sa taga Talaba nga
kini gumikan sa managsama nilang kapalaran� mga binuhat nga nahikawan
sa kahayag sa ilang panahon. Si Lola Felipa ang kaniadto, si Dinah
ang karon. Sila ang duha ka parte sa tulay.

Nianang pagkasunod bulan, natawo si Dave. Hitsuraan ang bata bisan
kini gipanganak nga nag-antos sa usa ka kakulian. Liwat kini sa
inahan. Si Dave way kahigayonan nga katugkan og ngipon ug buhok. Nag-
antos kini sa kondisyon nga gitawag sa mga doktor og ectodermal
dysplasia. Apan bisan pa sa tanan, way sabod ang iyang pangisip. Si
Dave daw usa ka anghel nga banwag sa kinabuhi ni Dinah ug Lola Felipa
bisan pa man sa pagtuo sa uban nga ang bata sa barungbarong anak sa
pagpakasala.

Nagdako si Dave nga gihimong kalingawan sa mga batang maldito ug
tistisan. Ilang sungog-sungogon nga kini migisod lang sa patayng
taklobo sa hunasan. "Ah, iyang mama burikat! Burikat! Burikat!"
magkanayon ang mga bata. Dili na maisip kon kapila si Dave mahiuli sa
barungbarong nga magtiyabaw.

Dili tiaw ang pagpangga ni Dinah sa bata. Daw kaputol kini sa iyang
kinabuhi. Sa mga higayon nga molakaw siya, ang bata iyang saaran nga
dad-an og ngipon ug buhok� usa ka saad nga di na maisip kon kapila
mapakyas.

NATANDOG si Romano sa kasugiran. Sa iyang paghigda, gitangag sa
naglupad niyang handurawan ang larawan ni Dave, ni Dinah, ug ni Lola
Felipa. Naggaksanay ang tulo. Unsa kining tigmo sa gugma nga
gipasundayag sa pagbati sa tulo ka linalang? Napaningod niyang walay
puwersa sa kalibotan nga makapukan ning pagbati nga nagbalighot sa
mga kasingkasing nga hugtanong gitakgos sa ilang mga kasaysayan.

Ug sa dihang napukan na siya sa katulogon, nagdamgo siyag samarong
langgam nga naigo sa tirador; naglupad kini nga naningkamot nga
makaabot sa salag. Mitugdon ang langgam sa usa ka patayng sanga nga
naglantaw sa gasking nga kabanikanhan nga gisangag sa ting-init. Unya
nanggimaw ang mga sungo sa salag� gutom nga mga sungo! Apan ang
langgam wala nay kagahom nga makaul-og sa iyang mga piso. Gikapos
kini sa gininhawa. Nakita niya ang pagkapunaw sa langgam nga napuwak
sa sanga nga nahagsa ngadto sa yuta.

Nahikugang si Romano. Ginindotan siya sa iyang damgo. Nabatyagan niya
ang tam-is-hapdos nga kahimatngon. Kinsang tampalasang mangangayam
ang nakaako pagkutlo sa bililhong kinabuhi sa langgam? Unsay mahimong
kapalaran sa mga kuyabog sa salag nga sayong nailo sa pag-amuma sa
ilang inahan?

Mibangon siya ug nag-amping nga milakang paingon sa berandang bukas.
Sa gawas, gihagkan siya sa bugnawng kagabhion. Apan misamot pa ang
iyang kahikugang dihang nakita na hinuon niya sa kangitngit ang
langgam sa iyang damgo nga naghilak sa tingog sa usa ka babaye.
Mibalik siyag higda nga wa na duawa sa katulogon.

NAGDALI si Romano nga makapauli sa Talaba. Gisamokan na siya sa
trapik sa EDSA sa matag adlaw niyang tadlas-tadlas sa kadalanan sa
Kamanilaan.

Wa na siya makaihap kon kapila na siya magbalik-balik dinhi sa
embassy. Napul-an siya sa daghang kuskos-balungos nga papeles nga
iyang gihikay aron madali ang iyang paglarga. Ang ahensiya nga iyang
giaplayan nagsige nag apura. Sama ra gihapon sa una niyang paglarga
ang kalisod nga iyang nasinati kay daghang papeles nga angay niyang
bag-ohon. Gawas pa, laing nasod na usab ang iyang adtoan. Ug karon,
natapos ra gyod ang iyang pagsakripisyo. Gisipitan niya ang polder
nga nag-unod sa mga dokumento alang sa iyang paglarga.

Apan nabatyagan niya nga nawad-an siyag kaikag nga modayon
paglangyaw. Naunsa ba siya? Ngano bang wa man niya batyaga karon ang
kalipay nga makalarga? Di ba mao kini ang katuyoan niya sa Manila?
Misubay ang pasaheroang jeep nga iyang gisakyan sa Coastal Road.
Nakita niya sa iyang hunahuna si Dinah. Unya ang nawong ni Dinah
nahimong Celia� si Celia, nga nagkugos sa ilang anak! Gibuhian ni
Celia ang bata ug midagan kini paingon kaniya. Iyang gihakop ang
bata. Apan si Dave mao ang bata nga diha sa iyang bukton.

Gihiling niya sa plastik ang iyang mga pinalit alang kang Dave.
Nahimuot siyang nagtan-aw. Gisaaran niya ang bata ganihang buntag nga
dad-an og regalo sa iyang pagbalik. Nakapalit siyag dulaan nga wig,
dulaan nga ngipon, ug bag-ong bola sa usa ka department store sa
Cubao. Ikalipay kini sa bata.

Nabatyagan niya ang kaakohan nga maoy mangamahan kang Dave. Nasabtan
niya nga may saag nga pagbati nga usa ka basuni sa iyang dughan kon
kini dili niya ikasulti kang Dinah. Apan di kaha siya kataw-an sa mga
tawo? Gilikayan gani niya si Celia... naunsa ba siya? Wa niya hisabti
ang iyang kaugalingon sa higayon nga makita si Dinah.

Di niya matugkad ang hinungdan kon sa unsang katarongan nga maglangay
siyag higayon alang ning mga tawong awas-palad. Apan buot siyang
maglangay� buot siyang mahimong usa ka manluluwas sa nagkatibulaag
nga banay sa barungbarong sa danawan sa Talaba.

Nagritmo ang igot-igot sa tulayng kawayan dihang misubay siya.
Mihiyak ang tulay sa tag-as niyang mga lakang. Sa unahan, nakita niya
ang matahom nga talan-awon sa nagsaliid nga Adlaw sa Manila Bay.
Namuhayag ang pulahong bidlisiw nga nasabod sa nagpabatal nga
panganod sa kasadpan nga nanamin sa lantap nga dagat.

Wa na mohapit si Romano sa balay sa iyang Tiya Lucing. Midiretso siya
sa barungbarong. Apan nakurat siya. Walay nagtikawtikaw. Wala magdula
si Dave sa bola sa nataran.

Inanay niyang gitulod ang sera sa pultahan. Mihuot ang kahilom sa
sulod. Nakita niya si Lola Felipa nga nagyaka sa kawayang salog.
Milingi kini kaniya. Apan ang panan-aw sa tigulang morag milapos lang
sa laing dimensiyon.

"Hain si Dave ug si Dinah, Lola Felipa?" sukot ni Romano sa tigulang.

"Nanglakaw sila ganihang udto, Romano. Gibiyaan na ko nila."
Nalantawan ni Romano nga naguba ang nawong ni Lola Felipa. "Gilangkat
sila sa kahigayonan. Di ko sila mabasol. Si Dinah lumalabay lang ning
dapita. Bugtawon niya ang kahayag sa iyang ugma uban sa iyang anak."

"Apan, Lola Felipa� nganong gitugotan mo silang manglakaw?"

"Dili kita ang nanag-iya sa ilang panahon�"

Mitalikod si Romano sa barungbarong. Maoy iyang giatubang ang
danawan. Nagsamagaw ang iyang mga mata. Daghan ang mga prismo nga
iyang nakita. Morag may udyong nga mitaop sa iyang kasingkasing.
Wa sa buot nga gilabay niya ang papeles. Misayaw-sayaw kini sa hangin
ug hilom nga nanugpa sa danawan. Giitsa sab niya ang iyang mga
pinalit alang kang Dave nga gidawat usab sa mahinangpong kahaponon.

May nabati siyang bakho sulod sa barungbarong sa iyang kasingkasing.
Ang iyang nabati mao ang bakho sa langgam sa iyang damgo.
(KATAPOSAN)