Ang Alkansiya Ni Edrong

Sugilanon ni Omar Khalid

Even the dull and ignorant have their own story.
--Desiderata

NAGUBOT ang merkado ning sayong kabuntagon. Di kaayo nako maklaro kon
unsay hinungdan sa sayong kaalingisig. May nagtagawtaw. Migawas ko
aron masusi ang hinungdan biniyaan ang gihiwa kong lamas sa dinugoan.
Ug maoy natukmaan ko nga labihang sukoa ni Edrong, ang higala kong
kulang-kulang, nga nagpunayg tiwtiw ngadto sa mga batang sagoy sa
unahan. Naghilak siya. Nagtabisay ang iyang dugo ug luha nga
nakapatumog sa lagom niyang t-shirt.

Di kini unang higayon nga ilang gisungog si Edrong. Apan una kining
higayon nga si Edrong nagkadugo. Pastilan kining mga batang sipat ug
latagaw. Di nila lung-an nga himoong kalingawan ang tawong malinawon
sa kaugalingon niyang kalibotan.

"Sumbong ta mo, Yoyo. Sumbong ta mo. Bantay gyod mos ako Yoyo," bakho
ni Edrong. "Inyo kuha ako walta. Bantay mo, bawos ko ninyo."
Diha sa iyang tapad ang duha ka kontiner nga puno sa tubig-poso.
Gisugo ko siyag tubig kaganiha nga ikahugas sa mga plato sa
karinderya. Tagmameso ang suhol ko sa matag kontiner. Apan nabagtan
niya kining mga badlongon.

Gisimagan ko ang mga bata. Mao kining mga bataa ang numero unong
kawatan sa merkado. Walay pasayloon kon mosugmat kining ilang kabuang.
Nagkinataw-anay ang mga yabag nga misugpahot og panagan luyo sa
nanaglumbay nga ukay-ukayan. Gukora, ug kadali rang mawala sa ilang
pagsuot-suot sa ihawan lahos ngadto sa bagsakan sa mga utanon. Nakita
kong usa kanila nagbansiwag sa dalang tirador. Nahisabtan ko. Ilang
gitirador si Edrong nga mailog ang kuwarta nga gibugkos diha sa iyang
kamisin. Nangulipi ang tawo nga misangpot sa pagkatata sa iyang wait.

"Ayaw na lang nag ashi ang mga bata, Drong. Likay nila." Gibatig kog
kaluoy sa tawo. "Ari, Drong, ako na lang ilisdan ang imong kuwarta
nga giilog sa mga bata."

Ug gihatod ko siya hangtod sa nataran sa barungbarong ni Osyong, ang
payag nga siya karon nagpuyo.

SI Edrong gipakatawong way purohan nga mahingkod ang pangisip. Kon
unsa kagamay sa iyang pangisip, mao usab kadako ang iyang lawas.
Kusgan siya, kugihan. Pingkiton lang niya ang duha ka dagkong
kontiner ug di gani ipahulay.

Kon adlawng Domingo, dako-dako ang iyang makita. Sa buntag, siyay
suking tigsag-ob og tubig sa mga restawran. Sa hapon, adto siya sa
isdaan ni Yaya Celia ug sugo-sugoon pagdiskarga.

Walay apelyido si Edrong. Kon duna man, walay bisan usa nga nasayod
ning lungsod sa Bogo. Ang mga lungsoranon naputos sa pakisusi sa
kalit niyang pagtungha usa kadto ka buwan sa ting-init sa naghinangat
ang pista sa Mayo. Kon may mangutana ug manigsubay sa dapit nga iyang
gigikanan, igo lang siyang motudlo sa dakong lawod luyo sa merkado.
Kalibog ko na man. Di ko motuo nga taga lawod siya. Ang lawod gipuy-
an sa mga balod sa subasko. Kon walay isog nga mananagat nga mangako
pagbuntog sa lawod kon kini gamhan sa iyang kapintas, ang usa nga
sama kaniya kuwang rang tupsan sa kabangis sa dagat nga di gani
tingali masubay kon asa idagsa.

Dihang gibiyaan si Osyong sa asawa tungod sa labihan niini
kapalahubog, gitanyagan niya si Edrong og kahigdaan. Kalipay na man
ni Edrong nga siya di na matulog sa kabugnaw sa semento sa balisbisan
sa merkado. Nagtahod og `yoyo' si Edrong kang Osyong. Di sila
paryente apan masabot ang dakong pagtan-aw ni Edrong sa tawo nga
nakahatag niyag pahulayanan sa kagabhion.

Apan sa akong katingala kon hain ang agi niya sa inadlawng sag-ob og
tubig, napangutana ko siya.

"Hipos man, Yoyo Osyong. Hipos niya kansiya."

"Unsay alkansiya ba?" Nakasukot ko sa kahibulong nga si Osyong
nakahunahuna paghipos sa hinagoan ni Edrong. Kaayo ra nga nabut-an
ang palahubog nga mangingihaw ug nakahunahuna nga tigomon ang
kinitaan sa iyang kauban.

"Naa kuno dinhi," ni Edrong nga mitudlo sa iyang ulo. "Tigom kuno
niya sa kansiya sa iya ulo."

Kalibog ko na man. Naa ba goy alkansiya sa ulo? Nakasabot ko. Giyabag-
yabagan ni Osyong si Edrong. Gipahimuslan ni Osyong ang kawalay
hangkag ni Edrong.

Dihay buntag nga nahibutho ko sa ihawan nga nagkuha sa gipalapa kong
karne, nakita ko si Osyong nga nakig-inom sa ubang mangingihaw. Wa
nako kapugngi ang pagsusi unsa kadtong giingon ni Edrong nga
alkansiya.

"Ayaw lang god panghilabot, Dring." Mitalsik ang laway ni Osyong
human mayarok ang iyang tagay. "Si Edrong naa sa akong poder."

Nangatawa ang kainom niyang mangingihaw.

"Naghago si Edrong. Di makataronganon nga imo siyang binuangan,"
matod ko dayong gawas sa ihawan nga gibatig kapikal sa pagpahimulos
ni Osyong. "Gabaan ka baya."

DIRIYOT matikyaob ang gihaon kong dinugoan. May laing kagubot sa
gawas. Nagdinaganay ang mga tawo nga misubay sa dalan paingon sa
payag ni Osyong. Naanod ko sa bul-og sa mga tawo. Unsa kahay nahitabo
didto? Bag-o ko lang ganing gihatod si Edrong.
Maoy nakita ko nga gigawas si Edrong nga gitabangag gunit sa
duha ka tanod ang iyang bukton. Wa nako hisabti nganong siya gidakop.
Misaliut-ot ko sa mga tawo nga karon nahimong yagubyob sa mga
pangutana. Ang tanod nga diha sa masigkakilid ni Edrong miiway sa
daghang tawo nga makaagi silang naggunit sa dinakpan.

"Unsay nahitabo, Drong? Naunsa man ka?"

"Wa ko kabawo unsa ko. Buang man, Yoyo. Kuha unta nako ako walta sa
kansiya kay palit ko tirador. Bawos ko mga bata, tirador nako. Di man
mata Yoyo. Tulog Yoyo. Hagok. Hubog. Da, buak nako kansiya!" Nakita
ko ang hugot niyang apapangig. "Bakakon man diay Yoyo. Wa man sulod
ang kansiya."

Nakahangad ko sa di masabtang kahingawa nga gibinhi sa akong
kaaliputo. Nakita ko si Edrong nga nagsuot sa panganod nga usa ka
dakong tawo sa dugoan niyang pagbati. Naunsa ang langit nga gitugotan
ang tawong sama kang Edrong nga makahimog sala nga wa niya hisabti?

Ug maoy nakita nako ang lawas ni Osyong nga gibayongan sa taga
punerarya. Gilainan kong nagtan-aw sa basag niyang ulo ug sa sudlot
niyang mga mata.
(KATAPOSAN)

Omar Khalid

Si Omar Khalid usa sa mga bag-ong tingog sa kapanulatang Binisayang
Sinugboanon. Misikat og gamay dihang nahimong editor sa mga balita sa
usa ka gamayng estasyon sa radyo sa Cebu sulod sa pito ka tuig. Mag-
uuma ug mananagat ang kagikang tribu ug sila maoy numero uno niyang
damadapig. Mibakyaw sa dagang niadtong 1999 diin maoy tuig nga unang
napatik ang iyang sugilanon pahinungod sa paborito niyang irong
kalgason (mahalangit unta ang iyang kalag!). Sukad sa 2001, nahimo
siyang sakop sa kapangulohan sa magasing Bisaya hangtod karon.

Siya ang editor sa "Budaya", usa ka katitikanhong dyurnal. Ang una
niyang punpon sa mga sugilanon mabasa sa librong "Khaliedoskopyo".
Presidente siya sa Dagang Foundation Inc.-Luzon Chapter, usa ka
organisasyon sa mga magsusulat. Usa sa mga badlongon ug sungogan nga
sakop sa Lunsayng Bisaya Inc.

Ang una niyang sinulat nga nahalin mao ang iyang badlis-badlis sa
papel sa greyd wan nga nahandred; gipalit sa iyang Lola Perping og
diyes sentabos. Ang una niyang kasinatian sa eksploytasyon isip usa
ka magsusulat mao kadtong gibayran lang siyag balikutsa sa kasaring
sa hayskol human niya masuwat ang usa ka lableter. Ang una niyang
trahedya isip magsusulat mao tong nasakpan siyang nagbandal sa
kasilyas sa prinsipal (tsilgrin ar nat alawd to tray dis at hom wit-
awt adult superbisyon). Ikaduha na lang tong sa kaleds nga gipapitlan
niyag papel ang likod ni Miss Layague nga may letrang "I'm The New
Bogo Sex Scandal Star".

Sa nag-edad na siyag nuybe, napamatud-an niyang di tinuod ang
makalilisang nga pagtuo sa mga ginikanan nga "madunot ang kamot sa
bata nga manguha og sensilyo" ug ang "ilupad sa kawanan ang batang
kutoon".

Nakapahilak og babaye. Mihilak pod tungod sa babaye. Pero karon,
gihimong tawo sa tulo ka babaye sa iyang kinabuhi: iyang asawa
Lorena, ug mga anak Yenyen ug Shaay.

Nagkuta siya karong nag-inusara sa usa ka eskuwater sa kaulohan.
Silingan niya ang mga tinderag mani, tinderag saging, tinderag
kalipay nga maoy kauban niya kada buntag sa pagpanghingugmog
pagpanghimuta sa inadlawng kagios sa kinabuhiï.

Ang Tawo Nga Nangita Sa Kasingkasing Sa Habagat

Sugilanon ni Omar Khalid

NAMAT-AN ko siya nga piskay ug puno sa kinabuhi. Kini sukwahi sa
akong nasaksihan kaniya sa milabayng buntag. Tingali may alibyo ang
iyang samad nga akong gipanghampolan sa lapyong mga salibunhon. Wa ko
siya tandoga sukad sa iyang paghibutho nga samaron ug puno sa mga
pangos. Nagtuo ko nga ang pagtukbil kaniya sa maong panghitabo dili
makaayo. Ang maong kasinatian may iya ra unyang dapit sa kahasol sa
tawo nga angay iasoy sa tukmang higayon. Kon unsa man, nagtuo ko nga
kini sama sa tanghaga nga gikipi sa dagat.

Layo ang latos sa iyang panan-aw samtang naglantaw lahos sa bentana
sa payag; milawig sa nagrumpi nga dagat… gidagsa sa dapit nga dili na
maabot sa akong pangagpas… nagbilig hagit nga kanunayng nagtunol og
kalibog sa buot magpakisusi. Nahimong pangutana ang iyang pag-abot
ning akong payag daplin sa baybayon kay wala man siyay gikasugilon
kanako. Natugkad ko nga ang tawo usa ka anod sa kapalaran apan niini,
siya way gikasugilon.

"Ania ang imong pamahaw," gitandog ko ang iyang paghitiltil sa
kahilom nga nag-akbo sa salingkamot sa tamboanan.

Mipasalamat siya ug gikab-ot ang pagkaon. Miyaka siya sa salog nga
nag-igno nga di hisagirohan ang dakong samad sa iyang paa nga
gibugkosan kog dugnit nga saguran. Miping-it ang iyang nawong samtang
mipugos pagbakyaw sa iyang mga bukton nga nagan-os sa pangog ug bun-
og.

"Ang imong pag-atiman kanako nakahasol kaayo sa imong kinabuhi."
Gihanggop niya ang lugawng lanot nga gitambawan kog diyotayng una sa
ginamos. Nalipay kong sa unang higayon, giganagan siyang mikaon.

"Unta og nakalusad pa ako, makasuwa unta ikaw ug til-ogon. Apan
kining kulyada maoy mabasol."

"Ayaw kanag hunahunaa, Iyo—"

"Berto. Berto Magpayo."

Miyango-yango siya. Unya gidumol na usab sa iyang baba ang ngabil sa
yahong nga nahipihip sa lugaw.

"Misayo kog mata aron mahuktan ang pukot. Maayo na lang manaksay
karon mentras naghasi kining hangin." Gilikayan ko nga susihon ang
iyang ngalan. Gipaabot ko nga ang tawo mosumpay ug mohukas sa iyang
tinagoan. Apan kay wa man siyay gikatubay, mipuno ko: "Ang imong
paghiabot sa Punta Cruz usa ka pangutana. Wala kay gikasugilon niini."

Nahilom siya. Ingon sa diha siyay gihagpat sa iyang kaisipan nga
nawani sa iyang pagsilibudhay. Bisan ang nag-irog nga taobon didto sa
awo nga giatngan sa mga mananaksay og gisaw, wa makakighod sa bugno
sa pagbati nga tingali anaa karon naglungkaob sa iyang dughan.
Nanghupaw siya ug nakuwadro pagbalik ang iyang bayhon sa bukas nga
tamboanan. Gilantaw niya ang nagbukal nga dagat. Sa tabok, makita ang
Isla Gimbawian nga giulang sa luag nga dughan sa bukana nga nag-unlan
sa piliw sa Punta Cruz. Walay makita bisan usa ka mamamasol nga
nagpalawod tungod sa kalisang sa habagat. Nabati ko ang kusog nga
tinapya-tapya sa dagat nga giduot sa hawon ug taobon.

USA kadto ka kaadlawon sa akong pagpangitang sa kantil. Nagtaghoy-
taghoy akong namugsay pauli samtang girumbo ang parola sa Dakong Bato
nga maoy tungdonon sa mga mananagat nga mamauli panahon sa kagabhion.
Nalipay kong naghunahuna nga nakadawi og mamsa kay kon pananglit
motira na usab ang habagat sa Negros nga nahimong tultolonon sa
panahon matag tuig, aduna akoy makuot-kuot. Misugod na niadto og liso
ang hangin nga maoy kaaway sa mga mananagat ning among balangay.
Lisod pangitangan ang bukana sa Punta Cruz kon tinghabagat kay ianod
ang batoan sa kitang kon hampakon sa bawod. Bansada ang bukana kon
tingkulyada gawas nga tugaw kaayo ang dagat. Ang mga mananagat
mapugos og dayo sa isla kay kini salipod ug isdaanon.

Si Anong nanapit unta nako nga molawig ngadto sa Gimbawian. Apan
gibalibaran ko siya sa katarongan nga naahag na sa tamasok ang kasko
sa akong sakayan. Dinhi lang una ko managinot sa bukana, giingnan ko
siya.

Maayo ra gayong wa ko mahingag og kuyog nilang Anong nga nanayo
ngadto sa Gimbawian kay nabaniog ang balita nga gisulong kuno sa mga
sundalo ang isla nga gituohang gisalagan sa mga rebelde. Igo-igo
lamang ang kamad-an sa isla apan kini nahimong tagutong sa pundok.
Napukan ang mga rebelde sa panggubatan apan sila midaog sa diwa.
Napaslag ang kalinaw sa dapit nga maoy gisaligan sa mga mananagat sa
Punta Cruz ug sila si Anong wa igdungog. Nagtuo ako nga napagan sila
sa panagsangka nga mikalas og daghang kinabuhi. Gawas sa maong taho,
wa nay balita nga nagtuki bahin niini. Ang panagsangka nahimo na
lamang kabahin sa kasaysayan sa dapit nga ang pagatpatan sa isla
lamang ang makasugid. Bisan ang habagat nga nagtultol paghapit sa
dapit way gikaasoy sa mangilngig nga hitabo.

Nagpahigad ang akong sakayan nga naglikay nga masangad ang sag-od sa
takot simpig sa parola sa Dakong Bato sa dihang may nakita akong
sakayan nga nagpundo nga daw nagpalaban sa mahait nga kabatoan sa
pangpang. Ang sinipit niini nagkuma sa batong lunggan nga gitarokan
sa parola. Ang tumoy sa pisi didto gipakgot sa pamawong sa sakayan
nga nagpugong nga dili ianod balik sa lawod.

Kalit akong gipiog sa kakulba nga naglantaw sa sakayan. Ngitngit pa
apan sinati nako ang lus-aw nga bulok-asul nga budlis-budlis bisan
pag wa ko na makita ang pintal sa kuberta. Kang Anong kini! Apan hain
si Anong? Ang kalibog ug kabalaka nagsungag sa akong kahiladman.

Giariya ko ang akong sinipit ug inanayng gipatagustos ang pisi. Ang
pundo nga nakasarap og guang lig-ong mipugong sa sakayan. Giligwatan
ko ang ulin aron batokan ang kusog nga kinabya sa dagat nga mugna sa
linamba sa balod nga midumog sa pangpang sa Dakong Bato. Gikab-ingan
ko sa tukon ang palahos sa sakayan ni Anong sa pamasin nga dili
malastar sa hawon. Gilaod sa laing pisi ang masigkasakayan. Apan dili
si Anong ang akong nasagap didto sa luwang nga hapit na saopi sa
hinubigon! Usa ka tawo nga samaron, walay bisan diyotayng salimbong,
walay panimuot nga sukad, wa ko pa ikahibalag.

Ang kaluoy nagbutad kanako sa pagbalhin kaniya sa akong sakayan.
Gibuhian ko ang sakayan ni Anong nga dali sab kaayong gisantak sa
sulog paingon sa lawod.

Karon, ang tawo nahimong binuhat nga walay ngalan sa suok sa akong
payag. Kon kinsa siya, ako wala niya suginli.

"UNSAY balita sa kagubot didto sa Gimbawian, Iyo?" tul-id ang iyang
pangutana nga mikab-ot sa katugnaw sa kabuntagon.

"Namingaw ang isla. Napayhag ang kuta sa mga rebelde human hulgi og
bomba sa militar. Nahimo kining dapit sa wa ikalubong nga mga
minatay." Gilut-od ko ang yahong ug gihangwat aron dad-on didto sa
panghugasan.

Wala siya motingog. Nasigpatan kong gilantaw niya pagbalit ang bukana
sa Punta Cruz nga karon namuway sa balod nga nakigharong sa kapintas
sa habagat. Ang iyang apapangig mibantok ug nakita ko ang paghugot sa
iyang ngabil. Wala siyay timik nga nagpaminaw sa naglinugapak nga
baybayon. Ang kasuko sa habagat sa Agosto iyang nasaksihan.

"Unsang hangina kini, Iyo?" nangutana siya samtang naglino ako sa
iyang gikan-an. Ang iyang laghaw nga tingog mikuyog sa kisaw sa mga
balod.

"Habagat."

"Unsay mahimong kahinguhaan karon sa mga mananagat nga ania kining
hangin?" natataw ko ang kahingawa sa ganay sa iyang tingog. Ug kay wa
man akoy gikatubag, siya mipadayon: "Unsay atong makitang kaayohan sa
dapit nga gasa sa kagamhanan?"

Wa ko motubag. Gipasagdan ko siya sa pangutana nga mituhop sa akong
kahiladman. Ang Punta Cruz way damgo, way pangandoy. Ang mga
mananagat naanad na sa kaparat sa dagat. Dinhi, ang kinabuhi sa tawo
gikahalad na sa dagat. Dinhi, ang tawo daw kabahin sa taob, hunas;
hunas, taob. Dinhi, ang dagat maoy usa ka basahon; naglitok sa
pinulongan nga gitamdan sukad pa sa among unang mga ginikanan.
Usahay, ang dagat manggihatagon. Usahay, hakog. Apan bisan pa, ang
dapit malinawon nga nagpahimulos sa yanong kinabuhi.

Ang iyang pangutana nag-abyog og liboan ka mga kalibog sa akong
pangisip. Tinuod, ang Punta Cruz usa ka dapit nga nataligam-an sa
panahon. Lahi sa lungsod nga nagsapot kanunay sa kalipay sa kalag.

"Ug ang Punta Cruz nakontento? Samtang sa pikas tampi… sa laing mga
baybayon, ang tawo nagkaon sa kabuhong ug katagbaw sa kinabuhi…"

"Ang tawo sa yuta walay mahimo. Kita ubos sa usa ka kagamhanan. Angay
nga makontento sa unsay anaa." Gikab-ot ko ang upos sa inunay nga
gisuksok sa lugpit sa bungbong ug giduom.

"Aduna kitay mahimo, Iyo. Usbon ta ang hulagway sa katilingban. Kita
maoy mousab niini alang sa atong mga anak."

Nahimalingka ko. Wa ko ikahimuot kining iyang gisulti. Nganong
tugawon man ang kamalinawon sa Punta Cruz? Ang mga mananagat
nagpakabuhi nga malinawon. Apan kining tawo nga nagsandig sa
katarongan nga iyang nakit-an may tinguhang mousab sa nawong ning
among dapit.

"Ang Punta Cruz nakapasig-uyon sa habagat… ug kini nabuhi sa maong
paagi. Nganong ikaw dili mosalindot sa napalgang prinsipyo? Mokuyog
ka sa huros sa hangin. Sama sa habagat…" Gitutho ko ang gimaskadang
tabako didto sa gawas.

"Napukan diay kamo sa habagat!" matod niya sa gusbat nga panagway.

"Unsa kana?"

"Ang habagat may kapukanan kon pangitaon mo ang iyang kasingkasing."

"Dili mahimong batokan ang habagat. Malipoton kini. Bisan ang dagat
wa pa masayod unsaon kini pagharong. Dagatnon ako ug nasayod nga ang
habagat angayng pasagdan sa iyang kabangis."

"Dili, Iyo. Mahimo ninyong batokan ang habagat. Mahimo kon tinguhaon.
Oo, mahimo…"

Wa ko hisabti ang iyang gipanulti. Ako walay tinguha nga mokalawat sa
iyang hunahuna. Apan sa hilom gidayeg ko ang iyang kamahayagon. Ang
batan-on may luna sa iyang katilingban kun sa unsa mang butang
balaanon nga siya lamang ang nagtipig. Apan kini lapsaw sa akong
panabot.

Nanaog ko ug mipaingon sa dakong punoan sa bituon diin nagbitay ang
akong pukot.

GIKAHIBULONG sa balangay ang iyang paghiabot. Ang akong payag
nahimong unod sa pakisusi sa mga molupyo. Naglabi ang pangutana kon
kinsa kining hitsuraan nga tawo nga mikuyog kanako pagpuyo. Gihupay
ko ang ilang kabalaka nga ang ilang nakita usa ka di iglayong
paryente sa namatay kong kapikas. Kini mibakasyon ug nakaayon sa
huyuhoy sa baybayon. Si Maning, pamakak ko kanila sa tinuod niyang
ngalan, tawong mahigalaon ug nahigugma sa kinabuhing dagatnon.
Nakakaplag og kagubot sa siyudad ug nakahukom nga anhi magpalabay sa
panahon, hinubay ko kanila.

Nahiayon ang tawo sa ngalan nga gibunyag ko kaniya. Nadayag ang iyang
kaambongan dihang nagpaawot ug namarbas. Wa ko na tinguhaa nga
masayod pa sa gikumkom niyang tinagoan. Iya na sa kasaysayan ang
pagsusi kon kinsa siya ug diin gikan.

Nahikatawa ko dihang usa ka hapon sa Mayo, nalantawan kong may kauban
siyang dalaga nga nanglibod didto sa lapyahan. Matahom ang dalaga ni
Kompare Imong ug walay ulitawo nga wala mangindahay sa iyang pahiyom.
Mingaw ang baybayon kay wala pa makatakas ang mamungsoray didto sa
danghiligan. Nagpadinguldingol lang kong wala magkabana kanila
samtang nanastas sa gabok nga bahayan sa akong taksay. Nanglingkod
sila sa akong sakayan nga nagdungas sa baybayon.

Usa ka gabii sa dihang kami nanghigda, siya miingon kanako:

"Iyo, nahigugma ako."

"Kasaligan si Minda, Maning."

"Apan dili ako angay sa kinabuhing minyo. Luhag kaayo ang akong
kalag… ang akong kinabuhi may laing rumbo. May nagtinguha sa akong
anino."

Gihinubayan ko siya sa nahitabo sa akong pagtugbong sa lungsod. Ang
mga tawo sa merkado nagubot kay dihay usa ka kompaniya sa mga sundalo
nga nangita sa pangulo sa mga rebelde nga kuno nakaikyas niadtong
pagpuhag sa Gimbawian. Apan niini, siya wa maggunok. Ug sa dihang
buntogon na unta ako sa katulogon, siya miingon: "Mobiya ako dinhi sa
Punta Cruz."

"Ngano, Maning? Nasalta ang akong tingog nga mipasaw sa akong duka.

"Di ko buot nga matugaw ang inyong kamalinawon. Akoy tawo nga may
natan-awng kaayohan diha sa pakigbisog. Ug usab ang akong gugma…"

"MOLAWIG ka na?" Gibira ang akong panuni sa kahingawa. Tangkod na
karong usa ka tuig sukad sa iyang paghiabot kay ania na man usab ang
habagat.

"Gikinahanglan, Iyo Berto."

"Ug talikdan mo ang imong gugma?"

"Kana may panahon ra unya kon ako mahibalik."

"Ang sakayan ako nang gilusad sa lapyahan. Tua didto ang imong balon.
Tua na usab ang bugsay. Apan ang paingnan maoy usa ka pangutana nga
wa mo matubag."

"Pangitaon ko ang kasingkasing sa habagat. Buntogon ko kini aron ang
kalibotan magpuyo sa kahusay ug hawa sa panaog-daog."

"Dili mo mapukan ang habagat. Anugon ang kinabuhi ug kabatan-on."

"Ang kamatayon usa ka butang natural. Dili kahadlokan labi nag tungod
ug alang sa katarong." Ang lamparilya nga nagbitay sa haligi napad-ok
kay milusot sa hilang nga bungbong ang hangin sa Agosto. Wa ko siya
makita. "Ang gugma may masilakon na unyang bulok kon mapukan ko
kining kabangis sa habagat."

"Pag-ayo-ayo, Maning."

"Panalingini ako, Iyo."

"Ubanan ka unta sa grasya. Ang Diyos magbendisyon kanimo."

Miigot ang palid sa pultahan. Mihuot ang akong dughan. Ang kawili
nahimong kuyamoy sa kamingaw nga misugod paghinol sa akong kahiladman.

Sa gawas nagmangtas ang bulhot sa habagat. Nagdaguok ang lawod. Unya,
may nabati akong tinugalbong sa dagkong buto sa mga armas didto sa
lusaran. Apan kadali ra kaayong nawala kay gisakmit man sa nagbagrong
nga hangin.
(KATAPOSAN)

Dayaspora

Sugilanon ni Omar Khalid


MANGAYO na unta si Romano og katahoran sa balay dihang gihawiran ang
iyang kahimungawong sa hilak sa usa ka bata. Sa iyang paglingi,
nasagap sa iyang panan-aw ang usa ka batang lalaki nga naghilak nga
naglantaw sa bola nga tulin kaayong gipadpad taliwa sa usa ka danawan
nga may igong gidak-on. Nakita niyang walay mahimo ang bata sa naanod
nga dulaan. Gibutang ni Romano ang dalang maleta ug nagdaling miubog
sa lapokong tubig nga matubos ang kabalaka sa bata. Sa takas,
gitutokan niya ang bata nga sa iyang tan-aw, magtulo pa lang ang
panuigon. Unya gitunol niya ang bola.

Mihingos-hingos ang bata ug migakos og hugot sa bola niining dulaan.
Wala na kini maghilak. Kahimuot na man ni Romano nga nagtan-aw sa
bata. Sa unsang lalang nga kini dali kaayong nalipay, wa niya
masabti. Ay, ang mga bata gayod. Gibati niyang kahimalingwa nga
nakapaningod sa kahiktin sa panabot sa usang linghod og salabotan nga
kailibgon sa mga hamtong.

Mao pa ang kahimatngon niya nga nayutik diay sa lapok ang iyang
karsones. Nagtaktak sa iyang sapatos nga goma, nakita niya nga miguho
sa pultahan sa usa ka barungbarong nga nag-umbaw sa kilid sa danawan
ang usa ka matahom babaye nga nagdaster og nipis. May gitapis kining
tualya, sampak sa dughan. Nakasabot si Romano. May butang bililhon
nga buot salimbongan sa babaye nga angay lang himoong tinagoan sa
panan-aw sa mga lalaki.

Gitawag sa babaye ang bata. Apan ang bata daw kandela nga giugbok.
Nagpabilin kining nagtan-aw kang Romano nga di matandog sa iyang
pagpakahilom. Unya gitakli na man sa bata ang iyang panan-aw ngadto
sa babaye. Napanaghap ni Romano nga nabag-ohan lang ang bata.

"Migo na ta, Undo�" Mipuk-ong siya ug gihawiran ang gagmayng bukton
niini.

Mihilak ang bata. Nakurat si Romano. Wa niya masabti ang hinungdan
ngano nga kini mihilak. Nahulog ang bola nga diha sa gagmayng kamot.
Wa maninagad ang bata nga mapunit ang hinigugmang dulaan.

Gikahimangod kaha niini ang iyang pagpakighigala? Namatikdan ni
Romano nga bisan sa edad sa bata, wala kiniy ngipon ug buhok. Ang
bata dili normal sa iyang kahimtang, nakapanghunahuna si Romano.

"Sa balay, Dave..." Gikamay sa babaye ang bata dihang nahimuntog na
kini sa nataran. Lagmit, kini ang inahan sa bata.

"Akong gikuha ang iyang bola. Lawom ang danawan." Lumos sa kahingawa
ang tingog ni Romano.

Mikitiw ang gagmayng mga tiil sa bata ug milipot sa likoran sa
babaye. Unya miguho ang gamay niining nawong nga nagpasalipod sa
sidsid sa daster.

"Salamat, ha?" Wala magtan-aw ang babaye kang Romano.

"Way kaso." Gibakwi ni Romano ang iyang panan-aw. "Nakita ko lang ang
dakong kakulangon sa bata kon ianod sa sulog ang dulaan."

"Usbon ko� salamat." Mitalikod ang babaye kang Romano ug gihugot ang
gitapis nga tualya. Unya giisa niini ang ngilbit sa iyang daster ug
gipahiran ang luha nga nabiaw sa mata sa bata. Milingiw si Romano.

Mipaduol siya sa babaye. Gitunol niya ang bola. "Anak mo?"

Miyango ang babaye. Wa gihapon kini motan-aw kang Romano. Unya misaka
kini sa barungbarong nga nagkugos sa iyang anak. Dungan sa pagtak-op
sa minao-maong pultahan, natukas usab ang gamayng bentana ug
nakuwadro didto ang nawong sa usa ka tigulang babaye. Midiyong ang
tigulang, mipahiyom. Nakita ni Romano ang bata nga miilog sa bentana
ug milantaw niya sa gawas. Gibadlong sa tigulang ang bata. Apan ang
bata wa maminaw.

Napaningod ni Romano nga dinhing dapita may sugilanon sa usa ka
naagbon nga kagahapon� kagahapon nga namukaw sa usa ka kasugiran sa
iyang kinabuhi. Ang kalit nga paghilak sa bata, sa iyang pagtuo, usa
ka tinagoan. Kon anak sa babaye ang bata, hain kaha ang amahan?
Unsang matanga kaha kini sa pagka amahan nga nakaako man nga magpuyo
ang iyang pamilya ning barungbarong nga binuhat sa tinapak-tapak sa
bisan unsang dapat nga hipunitan sa kadalanan sa siyudad? Ug kinsa
kining tigulang babaye nga namentana? Dihay nanumbalay nga pagbati
nga nakapukaw sa nahikatulog niyang kagahapon. Nahinumdom siya kang
Celia...

Tingali, magulang lag diyotay niining bata nga iyang nakita ang
pangedaron sa iyang anak karon. Wa niya mahatag ang unsa mang
kaakohan sa usa ka amahan tungod sa kaburong niya sa responsibilidad
sa tawong minyo. Usa ka buntag sa tabayng karaan sa probinsiya,
misumbong si Celia nga kini mabdos sa ilang gugma. Imbes pangasaw-on,
misugpahot siya sa gawas sa nasod aron kalikayan ang kaminyoon.
Nakatrabaho siya sa Canada isip caregiver. Wa siya makaangay sa iyang
trabaho kay sagad babaye man ang nagpraktis ning maong propesyon apan
kay maarang-arang man ang suweldo, gipugos niya ang kaugalingon.
Gawas pa, usa niya kini ka maayong lansis nga makalikay sa usa ka
kaakohan.

Usa ka tigulang nga masakiton ang iyang gialagaran. Si Mr. Smith
nawad-an sa sensasyon tungod sa daghang komplikasyon. Plastik nga
tubo ang nagsumpay sa pantog niini. Matag higayon nga makaihi sa
purol ang tigulang, mohilak kini nga mahinumdom sa dako niyang
pagkuwang sa iyang asawa ug anak.

Wala nay masubay nga pamilya si Mr. Smith gawas sa pipila ka
negosyanteng kabanay nga maoy nagsuhol kang Romano nga kini maatiman.
Nagmahay ang tigulang sa iyang pagpasagad sa iyang pamilya niadtong
diha pa kaniya ang kahimsog sa kabatan-on. Nagsulti kang Romano ang
tigulang nga dugay na siyang nagpangita sa iyang pamilya aron
mangayog pasaylo. Apan wa na niya kini igkita.

Natandog si Romano sa kasugiran ni Mr. Smith. Dihang namatay kini,
mipauli si siya aron pangitaon si Celia ug ang ilang anak. Apan wa na
siyay Celia nga nakita. Way gikasulti si Noy Marcelo ug Nang Soling
kon hain paingon ang ilang bugtong anak. Miingon ang magtiayon nga
kalit lang nawala si Celia ug wa na silay kasayoran kon hain kini
karon. Ug mao kini karon nga nakahunahuna na lang usab siya nga
mobalik sa gawas.

GILANTAW niyag balik ang taytayang kawayan nga gisubay kaganina.
Dihay mga kahulogan nga nakasukgo sa iyang kahimatngon. Ang tulay
nahisama sa pait nga pasumbingay nga buot modugtong sa iyang karon ug
sa kagahapon.

Bisan sa karabanit sa dapit, maoy unang namatikdan ni Romano ang
kamalinawon dinhi. Kawala gyod niya magdahom nga may distrito ba diay
sa Manila nga may ingong pamayhon sa kayano. Tinago ang dapit nga
ingon sa nagpasagad lang sa gimok sa siyudad. Napanghunahuna niya nga
ang Talaba wa hitultoli sa komersiyalismo. Ang hibat nga talan-awon
sa gagmayng mga barungbarong nga iyang nakita maoy laing pinulongan
sa kalisod.

Natandog siya sa gipakitang impresyon sa mga talan-awon. Bisan sa
panagsang basura sa baybayon, may kabugnaw ang hangin sa hunasan ug
malantaw sa unahan ang Manila Bay. Sa pikas bahiya, ang mga edipisyo
nga nagdula-dula sa iyang panan-aw ingon sa naningkamot pagkab-ot sa
tiyan sa bughawng langit.

Mipadayugdog siyag balik sa balay nga iya untang pangayoag katahoran
sa iyang pag-abot kaganiha. Sa iyang tan-aw, mao gayod ang balay. Mao
gayod ang kasilinganan. Mao gayod ang giingon sa iyang Nanay Oping.
Napaneguro niya nga balay gayod kini sa iyang Tiya Lucing.

Nakapanakla siya sa giabot sa kapalaran sa iyang iyaan. Maayo diay
ang kaagi niini sa panimpalad sa siyudad. Wala kini maadunahan, apan
makita nga ang balay maoy bugtong nalahi taliwa sa kabos nga palibot.
Kongkreto kini ug ang desinyo sa pergola ilhanan sa kaluag sa mga
tawong nanimuyo sa sulod.

Nakasabot siya nganong way tawo ang balay. Lagmit atua pa ang
magtiayon sa tiyanggihan� sa bulongan� kay may puwesto kining tarima
sa isda. Nag-ingon ang iyang Nanay Oping nga alpor kuno sa bulungan
ang iyang Tiya Lucing ug Tiyo Conrado. Natubig-tubigan kini ilabina
kay wala kagasahi og anak.

"MAAYO nuon kay nakaduaw ka," sa iyang Tiya Lucing nga nagdigamo sa
panihapon nianang pagkagabii. "Unsang balora ang nakapadpad nimo
dinhi, Romano."

"Gitawgan lagi ko sa giaplayan kong ahensiya para sa Saudi. Kon di
makasabal sa inyong panglihok, mohangyo unta ko nga anhi lang una
moestar mentras tanto nga maghikay ko sa akong papeles. Di bitaw ko
magdugay dinhi sa Manila�"

"Ay, kanimo, Romano. Ngano gong dili. Magpinobre god ta dinhi, Dong."
Gihaon sa iyang iyaan ang sinigang-bangus. "Dali, mangaon na ta. Ayaw
na lang tog agda ang tiyo mo. Naghatod kadtog sud-an sa ilang Lola
Felipa."

Human sa panihapon, nanghingiki siya sa gawas sa balay. Gilantaw niya
ang barungbarong nga gipuy-an sa inahag anak ug sa tigulang. Wa
malahos ang iyang pagpanug-ab pagkamatikod nga ang payag walay sugang
de kuryente. Ang nakita ni Romano sa buho-buho sa bungbong mao ang
luyang kahayag sa lamparilya nga nakigbatok sa kangitngit sa sulod sa
balay. Kon sa unsang hinungdan nga taliwa sa kalibotan sa mga timawa,
may labaw pang makaluluoy, wa siya niiniy kasayoran. Gibatyag siyag
kaluoy sa tulo.

Nasibot siya pagpanumbalay sa payag bisan sa kabag-o pa niya sa dapit
kay nabatyagan niyang dunay nagpasumbingay nga tinagoan ang bata, ang
babaye ug ang tigulang. Nahauknol ang iyang paglakaw nga namidpid sa
balisbisan sa barungbarong, dihang nanglugsot sa tinapak-tapak nga
bungbong ang tingog sa mapinanggaong inahan.

"Dave, magbinuotan ka dinhi kang Lola Felipa mo, ha? Ayawg pabadlong,
Anak."

"Kuyog lang ko nimo, Mama."

"Kapila ko ikaw ingna nga dili puyde. Dakpon ra ba sa polis ang
batang di magpatuo sa ilang Mama. Dal-an lang tikag sinugatan sa
akong pagbalik."

Nabati ni Romano ang pagngislo sa bata. "Dugay na pod diay kang
mouli, Mama?"

"Nangita tag kabuhian. Kon di ko molakaw, di ta kapalit og ngipon
nimo. Di ba gusto kang magpalit tag ngipon?"

Napanid-an ni Romano nga mihilom ang bata.

"Sige, dulog na diha kang Lola Felipa nimo."

"Ug buhok pod, Mama�"

"Oo, ug buhok pod. Dal-an pod tikag buhok."

Nawitik ni Romano ang totpik nga nagpaminaw sa dakong gugma sa inahan
ngadto sa anak. Natandog siya sa bata nga nangandoy nga matuman ang
butang nga mahimong regalo sa pagbalik sa kabuntagon sa iyang inahan.
Nakita ni Romano sa danawan ang Bulan nga nanamin sa anino sa
kagabhion. Wa siya sa buot nga mipauli sa balay.

Naabtan niya ang iyang Tiya Lucing ug Tiyo Conrado nga nanan-aw og
pasundayag sa telebisyon. Misaka siya, nangayog katahoran. Unya,
nanigsusi siyag kinsa kining tulo ka binuhat sa barungbarong.

Gipahinayan sa iyang Tiya Lucing ang bolyum sa TV. Gitutokan siya sa
iyang iyaan. Ug kay nagpaabot man siya nga suginlan, misugod
paghinubay ang iyang iyaan. Gipatay niini ang telebisyon. Gipaminaw
ni Romano sa kagabhion ang kasugiran ni Lola Felipa, ni Dinah, ni
Dave� ang mga linalang nga tag-iya sa usa ka sugilanon nga gitipigan
sa kasingkasing sa Talaba�

TALABA� usa ka hapsay nga dapit kaniadto. Ginganlan kini sa mga
Cavite�o og `talaba' tungod sa abunda niining hunasan. Nagkalainlain
lang ang kinhason. Apan mas abunda kini sa sisi kun talaba. Tin-aw
ang tubig ug pinuy-anan sa daghang kinabuhi sa dagat. Sa adlaw ug
gabii, kini mao ang Talaba. Sa damgo ug pangandoy, kini mao ang
Talaba.

Dihang milambo ang kaulohan, dinhi hakota ang mga biya sa siyudad.
Nag-ilogay dinhi kaniadto ang langaw ug tawo sa pagpangita sa bisan
unsang butang nga mahimo pang kapuslan. Inanay nga nagkasusot ang mga
kinhason, guso, lato ug uban pang bahanding dagatnon� hangtod nga
nahanaw na gayod kini sa hingpit. Maoy pagtuo sa mga batid nga nahilo
sa naglugitom nga tubig ang mga semilya sa dagat. Tahong na lang ang
nahabiling bahandi sa hunasan nga ambot sa unsang hinungdan nga kini
may lahutay man sa hugaw nga tubig. Mitubo ug nahimong bukid ang
tambak sa basura nga misuyla hangtod na sa hunasan. Paglabay sa
pipila ka tuig, gibiyaan kini sa garbage disposal unit sa MMDA kay
mipetisyon man ang mga grupong nagpakabana sa kinaiyahan dihang
nasayran nga nakamugna kinig kadaot sa panglawas sa katawhan sa
Manila.

Ang ngalan na lang sa dapit ang nahimong handomanan sa kaabunda niini
kaniadto. Unya ang kanhing tambakanan, inanayng nalibon sa kakugnan
ug kabugangan. Inanay nga nawala ang baho. Pagpangligdas sa katuigan,
ang mga basura nahimong yuta ug mihulpa ug mitupong sa lanatad nga
hunasan. Ug may bahin niini nga nasipong ang tubig-dagat nga nabolsa
sa yuta� karon, usa na ka danawan nga mahubsan lang sa tubig kon
buwan sa Abril ug Mayo.

Nadiskobrehan sa day-ong mga probinsiyano kining dapita� mga
probinsiyano nga anak sa kakabos nga nangapadpad sa Manila nga way
sarang kapuy-an. Dihang mibarog ang unang barungbarong, walay
mibadlong nga tag-iya. Unya nasayran nilang gipanag-iya diay kini sa
gobyerno. Sagad mga Bol-anon, Sugboanon, Surigawnon ang nanimuyo
dinhi� mga Bisaya nga nangita sa ilang tingusbawan.

Ilang gilampasan ang kabugangan ug kakugnan. Nag-iyahay silag tarok
og mga payag-payag. Hilom silang nanginabuhi dinhi ug gidawat ang
unsa may maluwan sa ilang pahatan sa kakabos. Unya, nagkasabot sila
nga magpahina aron ikapabarog ang tulayng kawayan nga matabok ang
danawan nga di na kinahanglang mag-ubog sa tubig.

Hapit na mahuman ang taytayang kawayan sa Talaba dihang miabot si
Dinah nga mabdos, usa kadto ka bulan sa Abril, init ang Adlaw.
Nahuman na nilag ugbok ang mga haligi sa tulay. Nanghunong ang
kalalakin-an nga nagtakgos sa kataposang kabatanan sa taytayan dihang
unang milatay ang usa ka maanyag nga babaye nga nagpadunghay sa taas
niyang buhok. Ila kining gipangutana kon kinsay kabanay nga
gipangita. Apan mihilak hinuon ang mabdos. Gawas sa ngalan, wala
kiniy gikasulti kon taga diin ug kinsa siya sa iyang pagka tawo.
Naglakaw kini nga may dalang putos nga gisudlan sa pipila lang ka
biste.

Ang mga lumulupyo sa Talaba nagtuo nga usa lang ka babaye nga di
angayng hasolan og pagpakabana� usa ka babaye nga mopatim-aw lang ug
mawala, sama sa ubang mga binuhat nga daw labo sa isda nga naikag sa
kahayag sa Manila. Apan nasayop sila. Didto tipon ang babaye kang
Lola Felipa, ang tiguwang nga nagpuyo sa usa ka barungbarong nga
nagkapyot sa tampi sa danawan.

Si Lola Felipa usa ka tigulang nga wa nay kabanay. Siya mismo nag-
ingon nga daghan siyag mga anak gikan sa lainlaing amahan. Kon
pangutan-on ang tigulang hain kini ug ang mga amahan sa iyang mga
anak, motulo ang iyang luha samtang maghingasoy nga mahinumdom sa
pait niyang kasugiran.

Hitsuraan si Lola Felipa sa iyang kabatan-on. Bisan gani karon nga
ang iyang agtang gibugalbugalan na sa panahon, masihag pa man sa
iyang nawong ang hulma sa kaanyag sa nangalarag nga katuigan. Di
katingad-an nga daghang langyaw ang nadani kaniya kaniadto.

Naghinubay ang tigulang nga niadtong dalaga pa siya, miabot ang usa
ka adunahang Katsila ug mipasalig nga mangasawa kaniya. Nadani kuno
ang iyang amahan. Nadani usab siya. Gibiyaan niya ang bukid nga
giganoy sa Katsila sa siyudad uban sa pasalig sa luag nga panimuyo.
Apan dihang nakuha na ang butang niyang inampingan, wala na ang
Katsila magpakabana nga tumanon ang unsang saad sa kaminyoon.

Salbahis ang tawo. Kanunay siyang mahiagom sa mga kamot. Maghilak ang
gabii kon mopauli gikan sa kasa ang panuway nga dili hubog. Ang baho
sa alak ug babaye nagsagol sa iyang gininhawa. Unya, gihimugso niya
ang usa ka bata nga naghambin sa dugo sa Katsilang kaipon. Apan sa
dihang natagbaw na ang kanahan, mitipadlong kini sa Espanya human
mabaligya si Lola Felipa sa usa ka negosyanteng Amerikano. Nagtuo si
Lola Felipa nga ang ambongang Amerikano mao na ang manubag sa pakyas
nga saad sa adunahang Katsila. Apan paglabay sa pipila ka tuig,
misirit ang tawo sa Amerika dihang gigukod sa emigrasyon tungod sa
pekeng papeles. Gipakatawo ni Lola Felipa ang laing bata nga wa na
makakita sa hitsura sa iyang amahang Amerikano.

Naglatagaw si Lola Felipa sa kainit sa aseras. Uban sa iyang gutom
nga mga anak, ang iyang kagabhion adto molabay sa balisbisan sa
dagkong mga balay-patigayon. Wala madugay, nabagtan niya sa EDSA ang
usa ka Hapones nga nagsakay og kotse sa dalan. Mipahiyom kini nga
nagtan-aw kang Lola Felipa.

Tungang gabii kadto sa iyang pagsakay sa matahom nga kotse sa
Hapones. Gihagkan ni Lola Felipa ang duha ka gagmayng anak nga
nahinanok sa aseras. Mitulo ang iyang luha samtang nagtan-aw sa iyang
mga anak lusot sa salamin sa kotse. Apan ang talan-awon dali kaayong
gilamoy sa kagabhion.

Ang Hapones nanag-iyag imnanan sa Ermita ug si Lola Felipa gihimong
maglilingaw sa gamayng suhol. Sa kamot sa Hapones, wa na si Lola
Felipa kakitag unsay kalainan sa gabii ug adlaw kay gihikawan siya sa
kagawasan. Ang mangitngit nga lawak maoy saksi sa iyang pag-inusara.
May mga gabii nga mosulod ang Hapones sa lawak. Ug ang lawak mapuno
sa tuaw sa pakiluoy. Apan wala siyay mahimo kay bungol ang paril nga
kangitngit. Nawad-an siya sa hustong panimbang sa paghatag og bili sa
kaugalingon.

Duha ka tuig ang iyang pag-antos. Dihang giluwas siya sa NBI ug DSWD,
daghang paso ang iyang lawas ug halos di na mamilok ang iyang mata.
Ug magsige siyag katawa. Unya mokalit lang usab paghilak. Mabdos siya.
Way nasayod kon sa unsang hinungdan nga sayon ra man kaayong gilutsan
sa Hapones ang kasal-anan. Ug sama sa nahaunang mga lalaki sa iyang
kinabuhi, ang Hapones igo lang nagbilin kaniyag anak.

Gipatambalan siya sa usa ka order sa madre ug sa dihang naayo na,
gisultihan nga dili lang mabalaka kay ilawom na sa pag-atiman sa usa
ka balay-sagopanan ang iyang tulo ka anak. Gipatambong siya og usa ka
Value Formation Seminar ubos sa pagdumala sa kahigalaan niyang mga
madre. Kauban niya ang uban pang kababayen-an nga biktima sa
prostitusyon ug abusong sekswal. Usa ka adlaw, mao na lay iyang
namatngonan ang pag-amuma sa kabos nga mga lumulupyo sa Talaba.
Dinhi, nabatyagan niya ang tinuod nga kahusay sa kinabuhi.

Di na masubay ni Lola Felipa ang iyang mga anak. Nagkatibulaag silang
tanan nga nag-iyahay og gukod sa ilang tingusbawan sa wa nay
paghandom nga ang naghinigulang nilang inahan ilang balikan ug
alagaran sa edad sa katigulangon. May nag-ingon nga atua na sa ubang
nasod ang uban kanila; nakakaplag og maayong kapalaran ug wa na
magdiparal nga sila may inahan nga nangindahay sa ilang pagbalik.
Maayo na lang kay ang taga Talaba wa magpasagad kang Lola Felipa. Kon
unsay sobra sa kosina nga kapahimuslan pa, kini ilang ihatod sa
tiguwang nga sarang ikabangil sa nagkutoy nga tiyan.

Ug mao na lang ang kalipay sa tigulang dihang miabot si Dinah. Sama
kang Lola Felipa, Si Dinah wa usay masubay nga isla sa kagahapon nga
kapasalipdan kon ugaling may pintas nga subasko nga hisugatan. Dili
sila igbahog paryente apan masabot nga sila nag-inunongay. Kon unsa
man ang lanot nga nagdugtong sa duha, napanaghap sa taga Talaba nga
kini gumikan sa managsama nilang kapalaran� mga binuhat nga nahikawan
sa kahayag sa ilang panahon. Si Lola Felipa ang kaniadto, si Dinah
ang karon. Sila ang duha ka parte sa tulay.

Nianang pagkasunod bulan, natawo si Dave. Hitsuraan ang bata bisan
kini gipanganak nga nag-antos sa usa ka kakulian. Liwat kini sa
inahan. Si Dave way kahigayonan nga katugkan og ngipon ug buhok. Nag-
antos kini sa kondisyon nga gitawag sa mga doktor og ectodermal
dysplasia. Apan bisan pa sa tanan, way sabod ang iyang pangisip. Si
Dave daw usa ka anghel nga banwag sa kinabuhi ni Dinah ug Lola Felipa
bisan pa man sa pagtuo sa uban nga ang bata sa barungbarong anak sa
pagpakasala.

Nagdako si Dave nga gihimong kalingawan sa mga batang maldito ug
tistisan. Ilang sungog-sungogon nga kini migisod lang sa patayng
taklobo sa hunasan. "Ah, iyang mama burikat! Burikat! Burikat!"
magkanayon ang mga bata. Dili na maisip kon kapila si Dave mahiuli sa
barungbarong nga magtiyabaw.

Dili tiaw ang pagpangga ni Dinah sa bata. Daw kaputol kini sa iyang
kinabuhi. Sa mga higayon nga molakaw siya, ang bata iyang saaran nga
dad-an og ngipon ug buhok� usa ka saad nga di na maisip kon kapila
mapakyas.

NATANDOG si Romano sa kasugiran. Sa iyang paghigda, gitangag sa
naglupad niyang handurawan ang larawan ni Dave, ni Dinah, ug ni Lola
Felipa. Naggaksanay ang tulo. Unsa kining tigmo sa gugma nga
gipasundayag sa pagbati sa tulo ka linalang? Napaningod niyang walay
puwersa sa kalibotan nga makapukan ning pagbati nga nagbalighot sa
mga kasingkasing nga hugtanong gitakgos sa ilang mga kasaysayan.

Ug sa dihang napukan na siya sa katulogon, nagdamgo siyag samarong
langgam nga naigo sa tirador; naglupad kini nga naningkamot nga
makaabot sa salag. Mitugdon ang langgam sa usa ka patayng sanga nga
naglantaw sa gasking nga kabanikanhan nga gisangag sa ting-init. Unya
nanggimaw ang mga sungo sa salag� gutom nga mga sungo! Apan ang
langgam wala nay kagahom nga makaul-og sa iyang mga piso. Gikapos
kini sa gininhawa. Nakita niya ang pagkapunaw sa langgam nga napuwak
sa sanga nga nahagsa ngadto sa yuta.

Nahikugang si Romano. Ginindotan siya sa iyang damgo. Nabatyagan niya
ang tam-is-hapdos nga kahimatngon. Kinsang tampalasang mangangayam
ang nakaako pagkutlo sa bililhong kinabuhi sa langgam? Unsay mahimong
kapalaran sa mga kuyabog sa salag nga sayong nailo sa pag-amuma sa
ilang inahan?

Mibangon siya ug nag-amping nga milakang paingon sa berandang bukas.
Sa gawas, gihagkan siya sa bugnawng kagabhion. Apan misamot pa ang
iyang kahikugang dihang nakita na hinuon niya sa kangitngit ang
langgam sa iyang damgo nga naghilak sa tingog sa usa ka babaye.
Mibalik siyag higda nga wa na duawa sa katulogon.

NAGDALI si Romano nga makapauli sa Talaba. Gisamokan na siya sa
trapik sa EDSA sa matag adlaw niyang tadlas-tadlas sa kadalanan sa
Kamanilaan.

Wa na siya makaihap kon kapila na siya magbalik-balik dinhi sa
embassy. Napul-an siya sa daghang kuskos-balungos nga papeles nga
iyang gihikay aron madali ang iyang paglarga. Ang ahensiya nga iyang
giaplayan nagsige nag apura. Sama ra gihapon sa una niyang paglarga
ang kalisod nga iyang nasinati kay daghang papeles nga angay niyang
bag-ohon. Gawas pa, laing nasod na usab ang iyang adtoan. Ug karon,
natapos ra gyod ang iyang pagsakripisyo. Gisipitan niya ang polder
nga nag-unod sa mga dokumento alang sa iyang paglarga.

Apan nabatyagan niya nga nawad-an siyag kaikag nga modayon
paglangyaw. Naunsa ba siya? Ngano bang wa man niya batyaga karon ang
kalipay nga makalarga? Di ba mao kini ang katuyoan niya sa Manila?
Misubay ang pasaheroang jeep nga iyang gisakyan sa Coastal Road.
Nakita niya sa iyang hunahuna si Dinah. Unya ang nawong ni Dinah
nahimong Celia� si Celia, nga nagkugos sa ilang anak! Gibuhian ni
Celia ang bata ug midagan kini paingon kaniya. Iyang gihakop ang
bata. Apan si Dave mao ang bata nga diha sa iyang bukton.

Gihiling niya sa plastik ang iyang mga pinalit alang kang Dave.
Nahimuot siyang nagtan-aw. Gisaaran niya ang bata ganihang buntag nga
dad-an og regalo sa iyang pagbalik. Nakapalit siyag dulaan nga wig,
dulaan nga ngipon, ug bag-ong bola sa usa ka department store sa
Cubao. Ikalipay kini sa bata.

Nabatyagan niya ang kaakohan nga maoy mangamahan kang Dave. Nasabtan
niya nga may saag nga pagbati nga usa ka basuni sa iyang dughan kon
kini dili niya ikasulti kang Dinah. Apan di kaha siya kataw-an sa mga
tawo? Gilikayan gani niya si Celia... naunsa ba siya? Wa niya hisabti
ang iyang kaugalingon sa higayon nga makita si Dinah.

Di niya matugkad ang hinungdan kon sa unsang katarongan nga maglangay
siyag higayon alang ning mga tawong awas-palad. Apan buot siyang
maglangay� buot siyang mahimong usa ka manluluwas sa nagkatibulaag
nga banay sa barungbarong sa danawan sa Talaba.

Nagritmo ang igot-igot sa tulayng kawayan dihang misubay siya.
Mihiyak ang tulay sa tag-as niyang mga lakang. Sa unahan, nakita niya
ang matahom nga talan-awon sa nagsaliid nga Adlaw sa Manila Bay.
Namuhayag ang pulahong bidlisiw nga nasabod sa nagpabatal nga
panganod sa kasadpan nga nanamin sa lantap nga dagat.

Wa na mohapit si Romano sa balay sa iyang Tiya Lucing. Midiretso siya
sa barungbarong. Apan nakurat siya. Walay nagtikawtikaw. Wala magdula
si Dave sa bola sa nataran.

Inanay niyang gitulod ang sera sa pultahan. Mihuot ang kahilom sa
sulod. Nakita niya si Lola Felipa nga nagyaka sa kawayang salog.
Milingi kini kaniya. Apan ang panan-aw sa tigulang morag milapos lang
sa laing dimensiyon.

"Hain si Dave ug si Dinah, Lola Felipa?" sukot ni Romano sa tigulang.

"Nanglakaw sila ganihang udto, Romano. Gibiyaan na ko nila."
Nalantawan ni Romano nga naguba ang nawong ni Lola Felipa. "Gilangkat
sila sa kahigayonan. Di ko sila mabasol. Si Dinah lumalabay lang ning
dapita. Bugtawon niya ang kahayag sa iyang ugma uban sa iyang anak."

"Apan, Lola Felipa� nganong gitugotan mo silang manglakaw?"

"Dili kita ang nanag-iya sa ilang panahon�"

Mitalikod si Romano sa barungbarong. Maoy iyang giatubang ang
danawan. Nagsamagaw ang iyang mga mata. Daghan ang mga prismo nga
iyang nakita. Morag may udyong nga mitaop sa iyang kasingkasing.
Wa sa buot nga gilabay niya ang papeles. Misayaw-sayaw kini sa hangin
ug hilom nga nanugpa sa danawan. Giitsa sab niya ang iyang mga
pinalit alang kang Dave nga gidawat usab sa mahinangpong kahaponon.

May nabati siyang bakho sulod sa barungbarong sa iyang kasingkasing.
Ang iyang nabati mao ang bakho sa langgam sa iyang damgo.
(KATAPOSAN)

Naay Bag-o, Naay Blue

Sugilanon ni Mario L. Cuezon
Featured sa Bisaya Agosto 22, 2007

ANG kinabuhi ni Inday, Inday Perlita, Perlits, Pearl, Lita, Litz, Perly—
sukad pa sa nakaamgo na siyag buot, puno sa mga pahimangno ug mga
tuo-tuo— kay siya nagpuyo man sa kalibotan sa mga matinuohon, usa ka
kalibotang pinasikad sa mga tinuohan sa kakaraanan nga wala pay nangahas
nga mosupak tungod sa kahadlok nga adunay mahitabo, baliwon ba sila,
gabaan pa, /mosunod lang god ta, kaysa magbasol na lang sa ulahi kon
duna nay mawala, duna nay mahitaboan./
Ug karon nga minyoonon na siya, nabuhi ang mga tinuohan sa mga buktot,
gitago na og dugay uban sa mga gaming nga himoong trapo kon manghinlo na
o sa mga alkansiyang angayan para sa panahon sa kalisod apan dili na
madumdoman, /giahak, dis-a na kadto mabutang, niini bang posteha, sa may
kosina o sa pantawan o sa pensa o sa kasilyas/. Adunay mga misupak
niini, una sa tanan, sila si Junior ug Sylvia Bocter nga giusab na ang
apelyido, ug kining ilang pagsupak lanog kaayo, kay ngano man kunong
pasanginlan mag apil ang ilang karaang apelyido. Apan kini gidaog sa
tingog sa mga tigulang, sa mga edaran nga dili gayod magpapugong kay
/kamo, kamong mga batan-on salawayon gayod kaayo ug dili gayod papugong
maong daghan na ang katalagman nga mangabot sa atong panahon kay wala
moy pagsunod sa mga tradisyon sa atong katigulangan./
Ug nanggawas na ang mga tinuohan:
Dili mahimong kaslon ang duha ka igsoon sulod sa usa ka tuig kay magdaog;
Ang igsoon nga nakauna og minyo sa magulang, kinahanglang mobayad og
linakangan;
Kon kaslonon, kinahanglang dili mobiyaheg lagyo kay duolonon sa disgrasya;
Inigkahumag bendita sa pari, kinahanglang dili magpauwahi og gawas sa
simbahan ang babaye kay kon dili, mahimo siyang ander sa bana.
Kinahanglang mokompesal ang lalaki sa babaye sa gabii sa ilang kasal sa
mga nahimo niyang kaagi sa ubang babaye;
Dili gyod angay isuot sa babaye ang trahe de boda sa dili pa ang kasal
kay demalas;
Sa kasal, kinahanglang mosuot ang babaye og bag-o nga sinina o unsa pa
diha, daan, /blue/ og hinulaman;
Pag-ilis sa trahe de boda, kinahanglang naay isuot ang /bride/ ug mao
kini ang hinuboan;
Maldisyon ang magregalo og telang itom ug gunting sa kinasal;
Kinahanglan nga iniggawas sa simbahan, itsahan ang kinasal og
bugas-humay o kuwarta isip pangpasuwerte;
Pag-abot sa kinasal, sa dili pa mosulod sa balay, buk-an og plato,
sudlayon sila ug paimnon sa tubig nga gihumolan sa sudlay.
Gipanglista kini ni Perly kay gipasulat man sa iyang inahan aron dili
malimtan ug makita niya kon hain ang angay sundon. Wala pa gani ni sila
makatan-aw sa salidang "Sukob" ni Kris Aquino ug Claudine Barreto nga
gipanghambog ni Kris nga mao kunoy kinadak-ag kita sa tanang lokal nga
sine sa Pilipinas, kay nahitabo man kaha ning estoryaha niadtong
bata-bata pa si Sabel, nag-/panty/ pa og sakos harina samtang pisot pa
si Pedro Penduko, si Congressman Ernie Clarete nagbitay pa sa itlog sa
iyang tatay, /ha ha ha, haskang buanga no/, maoy estorya, dalang
kantalita ni Charlie "Bitoy" Tac-an, paryente ni Perly pagkakita sa
listahan nga nahabilin sa Ceres Liner nga iyang gihinloan sa iyang
pagsakay-sakay og bus uban sa silingang si Pablo Maghanoy, /graduate/ sa
Bachelor of Rural Express.
Way problema si Perlita ug Jimmy sa unang mga pahimangno kay pareho mang
wa silay gilakaran, kay sila man gani kuno ang gilakad-lakaran sa ilang
mga pag-umangkon nga sayo kaayo nanguwag o namiga, ang uban gani nga
nangaminyo man igo nga gidugo o kaha human tuboig bulbol o pagkalubad
gyod sa tingog. Pero okey pas olrayt ini ang mga ginikanan sa mga bata
kay mingtuo man sila nga mapugngan pa ang baha, dili gyod ang biga ug
nga bisag way trabaho, bahala nag saging basta labing-labing.
Mao lagi nga sa pagkabaniog sa balita o tsismis nga maminyo ang duha ka
/most eligible/ mangkay ug mangkoy, walay pagsupak sa nakadungog, kay
motilaw god pod sila sa luto sa Ginoo, kanang butang nga dili
ikapanangpit sa silingan, kanang butang nga ikapanungo sad sa silingan,
sama sa gibuhat ni Boy Baste nga giingnan nga lisod ang magminyo maong
dugay tawon naminyo ang ulitawo apan sa dihang nakakita ra gyod og pares
sa edad nga giingong nakaapas pa gyod sa tren, durong kasuko.
Pagkabuntag gyod human sa nahitabong dakong salaod sa miaging gabii,
durong pamuyboy sa mga silingan, /letse mong mga silingana mo, ingon mo,
lisod kaayo ang kaminyoon, unya lami man diay, letse mo, karon pa lang
hinuon ko nakatilaw./
Pero ang problema ang pagbiyahe-biyahe ni Perly kay lagi dili gyod unta
angay sa usa ka kaslonon. Na, alang-alang pod og dili siya moadto sa
iyang gitrabahoan sa Bukidnon, ang labing sikat nga /address/— Kitawtaw,
Kitubo o Kitubo, Kitawtaw— o unsa ba to, nga maoy una niyang naasaynan
sa iyang pagmaestra nga mao ra say madumdoman pag-ayo sa iyang mga
paryente kay lami kuno paminawon ang /address/, morag /ethnic/. Tungod
lagi sa panginahanglang manarbaho gayod kay unsa man unyay ilang
kapangitaan maong kinahanglan gyod niyang mobiyahe. Nakalarga gyod siya
pero mao lagi, sa dili pa molarga, rosaryohan gyod nila sa balay nga
unta ilayo siya sa disgrasya ilabi na kay moagi siya sa Mangima Canyon
ug sa higad sa Bogo pagsaka na sa Bukidnon nga gatuyok-tuyok ra ba ang
dalan mora og tinais manok nga gi-IUD sa mamaligyaayg /barbecue/. Ug
ubanan sa iyang ig-agaw sa biyahe ug samtang naa sila sa bus,
magkalingaw silag rosaryo aron malayo sa disgrasya.
Ang isuot nila nga sinina gipatahi nila sa Ozamiz. Ang kang Jimmy,
amerkana kay wala pa man mauso ang barong-Tagalog, barong-Bisaya o
barong-Filipino. Ang karsones: /wool/ nga itomon. Ang sapatos: Ang
Tibay. Ang kang Perly, ang uso sa panahon: belo nga taas, puting sinina
nga daghan og /lace/ ug /beads/, may bukton nga /lace/ ug guwantis sa
babaye ug /train/ sa likod nga hawiran kunog baynte ka bata ug /bouquet/
sa artipisyal nga bulak nga mora sad og manan-aw kon layo kay taas man
gyod. Diha gyod ang nanay ni Perly kay siya ang mokuha ug siya sad ang
mohawid ini aron dili gyod masuot sa dalaga sa dili pa ang kasal kay
aron dili gyod mademalas kay basig dili madayon ang kasal kon isuot og
una-una.
Ang hinukasan: gisalig na lang usab ni Perly kang Jimmy human sa
paghatag niya sa iyang /measurement/. Si Jimmy na ang mopalit uban sa
igsoong babaye nga pareho sad og sukod kang Perly. Gisultihan lang niya
ang ulitawo kon unsa ang gusto niyang kolor. Ug aron dili gyod masipyat,
misuroy pa gyod sila sa dagkong tindahan sa Ozamiz, sa Geege, Shoppers
ug Gaisano aron matudlo ni Perly ang iyang gusto. Gipareserba dayon ni
Jimmy ang napilian ni Perly nga sinina— /stretchable/ nga pinabukad ang
saya, /pink/ ug puti ang kolor sa mga bulak niini ug sa tan-aw ni Perly,
angayan kaayo siya. Pero kay nabalaka man si Perly nga tingalig ihatag
sa tindera sa uban kon dugay mahibalik ni Jimmy, gianhaag otro nila ug
gipalit na lang gyod pero wala ipadala kang Perly kay unyag matental
siyag suot niini.
Busa sa pag-adto ni Perly sa iyang gimaestrahan, ang iyang gihunahuna
mao na lang ang isuot niya panahon sa kasal.
Ang sinugatan sa duha ka gagmayng anak ni Kapitan nga iyang gipuy-an:
/blouse/ sa anak nga babaye ug /brief/-ukay-ukay sa anak nga bayong.
Nasuod na man god niya ang mga bata kay duha ka tuig na man siyang
nag-abot sa ilang Kap.
UNANG Lunes gyod human siya pamayhe, nabibo ang eskuylahan. Unom sila ka
magtutudlo ug usa ka /principal/ nga bayot nga kanunay di makit-an kay
kanunayng report kuno sa /district supervisor /pero tua diay
magyampungad sa iyang uyab nga drayber sa motor, gipanapian lang sad
siya. Sa unom ka magtutudlo, lima ang babaye ug usa ang lalaki nga minyo
na og matod pa sa hungihong apiki pa sa kalisod ang hitsura. Sa mga
babaye, usa ra sad ang minyo samtang ang upat nangita pa sa ilang palad,
maghahalad, bana, gugma, kapikas sa kinabuhi, /husbandry/, lalaki,
/groom/, /bridegroom/, /reason for being/, /knight in shining armor/,
/king/, /horseman/ ug daghan pa nilang pasaring nga kinutlo sa Roget's
Thesaurus nga sa kataposan taposon lang nila sa pulong nga, /in short/,
utin, kon mahimo taas ug dako, ug imuwestra pa gyod sa ilang kamot ug
sundan sa dako ug lanog kaayong bahakhak nga makapakurat sa namahulayng
mga unggoy sa lakbit nga higad sa ilang eskuylahan sa Miglamen
Elementary School.
Mahinamon kaayo ang upat niya ka amiga nga namalita sa nahitabo nga
pagpangasawa kaniya ug lupig pa ang mga peryodista sa Manila Chronicle
ug Channel 2 ug GMA 7 ug pilde kaayo si Inday Badiday sa pagpangutana
bahin sa detalye sa maong pagpangasawa, /unsa may imong gisuot, unsa may
ilang gidalang pagkaon, pila pod ang mianhang bisita, pila ang nangumbak
sa umbakerong mga silingan, giunsa pod pag-estorya sa ilang dakong tawo,
unsa poy gitubag sa imong mga ginikanan, unsa poy imong gibati sa
pag-ingon nga maminyo na gyod ka, Day Perling. Inday Perling, makatilaw
na gyod ka anang butanga, ha ha ha, unsa kaha na ka lami, no? /Ang ilang
/press conference /nga nasugdan sa wala pa mobagting sa buntag, gitiwas
sa /recess/ ug pagpamuhi sa buntag ug gitiwas kamulong luto sa sud-an ug
kamulong paniudto ug human sa paniudto maong wa na gyod sila
makatagpilaw sa udto, /tagpilaw-tagpilaw ka diha, sa usa pa, nga lami na
kaayo ning atong giestoryahan, mga tips sa kaminyoon/. Nasundan pa gyod
kini pagkagabii kay gauban ra man ni silang mga babaye sa balay ni
Kapitan nga anaa ra sad tapad sa eskuylahan kay ang lalaking magtutudlo
taga diri man ug naa silay balay duol sa Barangay Hall ug didto nagpuyo
ilang /principal/.
Kining iyang mga kauban, taga lainlaing lugar baya pod ni sila ug
lainlain sad og mga kinaiya pero magkasabot man pod sila ba. Si Lolly,
ang kinatigulangan nila, mga kuwarenta na ang edad, minyo, upat ang
anak, ug bag-o pa lang nasulod kay bag-o pa man sang nakapasar, nakaitik
(/eight take/) ni siya ug wa dayon makasulod kay palakasay lagi sa ilang
lugar. Tambokon nga babaye si Lolly pero sa tulo ka dalaga, dili lang ni
siya tambokon, tambok na gyod kon ikomparar nila nga gagmay og hawak.
Ang tulo ka dalaga sila si Elizabeth, Josefina, ug Susan. Ug si Perling.
Si Elizabeth ang kinaguwapahan, taliwtiw og ilong. Si Josefina, morena
ug medyo lampagon. Si Susan lingin og nawong ug bigot sad og lawas bisag
gamay.
Ug tungod kay naandam na man ang iyang isuot nga trahe, ila na lang
giestoryahan ang uban niyang ipangsul-ot nga kuno kinahanglang naay
bag-o, naay /blue/, naay daan, naay hinulman, /something old, something
new, something blue, something borrowed/.
Adtong gabhiona, wala diha si Kapitan ug ang iyang pamilya kay
nanugbong, namista sa ilang paryente sa laing lungsod. Busa, mahimo
silang magsaba kay wa may matugaw. Ang upat ka dalaga, ipon sa usa ka
kuwarto nga dako. Ang duha sa salog, ang duha anha sa katre. Si Lolly,
naa sa usa ka kuwartong gamay kay usahay moanha man iyang bana. Pero
karon, /absent/ man kay Lunes.
Nanggilumba dayon ang mga kauban og /suggest/ kon unsay puyde niya nga
masuot— /panty/, /bra/, /half-slip/, kamison, /girdle/, /stocking/.
Alahas— singsing, kuwentas, pulseras, aretes. Nanaglumba sad og /offer/
sa ilang mga alahas para sa /something borrowed/. Puyde tong kuwentas ni
Elizabeth nga /Chinese gold/, inutang gikan sa silingan ug gibayran niya
sulod sa usa ka tuig. Puyde ang aretes ni Josefina nga handomanan nila
sa uyab niyang misakay og barko nga nalunod didto sa Caribbean kay
nahigop kuno sa Bermuda Triangle. Puyde pod ang pulseras ni Susan nga
giprenda sa silingan nilang napurdoy ug wala na gyod malukat.
Kon dili kuno siya, diha pay /offer/ ang tulo. Ang pustiso sa bangkil ni
Elizabeth nga /pure gold/, 18-K, binuhat sa dentista niyang ig-agaw sa
wa pa ni mapreso kay gipusil ang tigbantay sa iyang balay kay kaingon
kunog kawatan nga misulod sa gibantayang balay samtang nagdulog silas
/maid/ nga gikulukadidang pod niya. /Historical/ kuno tong bangkila kay
dihang gilayog siya sa ngitngit nga dalan padu'ng sa ila, iya mang
gipaak sa liog ug wala gyod buhii maong nakasinggit ang laki nga
/wakwak, wakwak, wakwak, tabang, mga silingan/. Naa pod kunoy aretes si
Josefina nga napalit niya sa aseras sa Colon nga dagko kaayo pero nipis
ug gaan ra kay plastik man. Nakit-an to niya nga maoy gisuot sa pelikula
ni Bella Flores adtong iyang gireyp si Fernando Poe Jr. Si Susan naa say
pulseras nga pula, itom ug dalag nga /vedas/, pinalit to sa iyang nanay
sa gamay pa siya kay sige man siyag kasakit— hilanat ug kalibanga— didto
sa mamaligyaay sa gawas sa Santo Niño sa Cebu kay pangontra kuno sa
buyag ug hangtod karon gidala-dala gihapon niya sa iyang bag kay kon
isuot niya sa klase, kataw- an man siya sa iyang /pupils/.
"O, kini na lang kaha ang imong hulaman." Gipagawas ni Elizabeth ang
iyang kinakusgan: usa ka /panty/ nga puno sa /lace/, nipis kaayo ug
manggawas man gani ang bulbol ug masihag sad ang di angayng masihag.
Gikagubtan dayon sa tulo ang maong /panty/ kay mao pa kuno sila kakita
og ingon ani. Gipalit kuno ni sa ig-agaw ni Elizabeth nga nangompra sa
Divisoria. Giabrihan ni Josefina ang bag ni Elizabeth ug nakit-an niya
nga naa man diay kiniy lima ka buok, lainlain ang /design/. Naay buslot
gyod sa tunga. Naay bahag nga gamay na ang sa likod. Naay binurdahan.
Naay huktan ang isigkakilid. Nagubot silang upat tungod sa maong mga
/panty/. Ug unsa pa… gipangsulayan nila ang maong mga gamit ug
nagposing-posing sila nga morag /Girard Peter model /sa dakong samin sa
karaang aparador.
Ug tungod kay gipangsulayan lagi tanan, nakit-an ni Perly nga mas
ganahan siya sa nauna, kadtong puno sa /lace/ ang mga kilid-kilid ug
masihag kaayo ang gitagoan. Nagdebate pa sila kon unsa to nga /panty/,
mao na ba to ang /something new/ o /something borrowed /o /something
blue/. Miingon si Elizabeth nga nasukod na man na nila pero puyde
gihapon na nga /new/, pero kon gusto niya, puyde pod nang /something
borrowed /nga iuli pagkahuman niya, pangpasuwerte aron siya na poy
maminyo, hayyy. Pero kay /blue/ man lagi, puyde kaayong /something blue/.
"Hoy, ngano man pod nga /blue/ man na? Maayo unta tong /pink/." Si Susan.
"/Blue/ na kay /nagluluksa,/ sa Tagalog pa. Iyang gikagul-an ang umaabot
nga…" ni Elizabeth nga midurog bahakhak pinakita ang atubangang ngipon
nga pulos pustiso.
Nadesisyonan ni Perly nga kini na lang ang /something blue/ o /something
borrowed /depende kay tingalig naa pa siyay mahulaman o makit-ang lain.
Nahunahunaan nila nga mangadto na lang sila sa Cagayan ug adto mamili
kon unsay angay niyang paliton.
Ug tuod man, nianang Biyernes sa gabii diha na sila sa Cagayan de Oro.
Minghigda sila sa paryente ni Perly ug nagsuroy-suroy dayon sila sa
siyudad, miadto sa Gaisano, sa Oro Rama para mangita lagi og /something
new/, /something blue/, /something old /kay alang-alang og mopalit pa
sila og /something borrowed/. Didto sila sa /ladies section/ kanunay,
gipangtan-aw halos tanang klase sa /lingerie/ o /jewelries/ maong
gikapoyan na kadugayan ang mga tindera kay natudlo na tanan, napakita na
nila tanan dayon wa pa gyod silay nakita nga hiayonan. Wala gyod sila
makapili anang gabhiona mao nga pagkaugma, namalik na pod sila og duro
na pod og panan-aw. Maayo gani kay panahon pod nga gabag-o og /display/
ang duha ka dagkong tindahan ug diha sad silay nakita.
Una, nakakita sila og pares nga /bra/ sa /panty/ nga gidala ni
Elizabeth. Pero gisuot kini sa manikin, pipila ka segundo lang. Dili
unta ipakuha sa tindera kay mao pa gyoy pagtaod pero wala man silay
laing /blue/ nga kolor nga gusto ni Perly. Gipakuha kini ni Perly aron
isukod. Sakto man gyod. Gawas nga /blue/, mao pa gyod nga /brand/,
Triumph, pero mao lagi, mahalon. Ang presyo /equivalent/ sad og usa,
duha ka semanang trabaho ni Perly. Pero nindot gyod hinuon kaayo. Dunay
mga /lace/ sa kilid-kilid ug gani ang gibutangan sa /hook/ duna may
/lace/ dayon baga ang /foam/ mao nga para kang Perly nga dili kaayo dako
og dughan, matindog nang tan-awon ang iyang tutoy, malami na unya. Mao
nga wa gyod mangutana si Perly kon naa bay /discount/ o /sale/. Iya nang
gihunahuna nga kaanindot baya unya niya tan-awon nga magsuot niadto uban
sa iyang seksi nga /panty/. Iyang gibayran dayon og nalipay kaayo siya
kay naa na siyay /something new/ ug /additional/ nga /something blue/.
Para sa /something old/, nahunahunaan niya nga kadto na lang kuwentas
nga relong gamay niya, ang unang relo nga napalit sa iyang suweldo.
Para sa /something borrowed/, hulaman na lang niya ang /jewelries/ sa
iyang mga kauban, nilang tulo aron way magmahay. Ug giingnan niya ang
tulo nga nalipay sad kay nakatabang sad sila sa kauban, gawas nga
makaadto sad sila sa balay nila karong kasal niya.
Pila ra may estorya, miabot na ang semana nga kaslon na si Perly.
Nangandam na sila kay mangadto man sila sa kasal. Tulo ka adlaw sa wa pa
sila manglarga, nakahunahuna silang panglabhan ang ilang gipangtagong
igsusul-ot kay nanimaho na man nga /mothballs/ sa ilang gitagoang mga
maleta ug bag. Giapil nilag laba ang /lingeries/ nga ila sang isul-ob.
Didto sila sa tubod manglaba ug gidala sa ilang gipuy-an, sa kilid sa
balay gihayhay. Kay tingklase man lagi, mingsulod sa silas ilang klase.
Ug naunsa mang kinabuhia nga pag-uli nila sa hapon, kay adto man sila sa
eskuylahan maniudto, wala na man sa hayhayan ang uban sa ilang
gipanglabhan. Diha pa ang mga sinina apan wala na ang mga /panty/ ug
/bra/ nila. Usa na lang ang nabilin, kadtong puno sa /lace/ nga naay
buho sa tunga. Dili na unta gustong mokompleyn pa silang Perly kay
maulaw silang mahibaloan nga ang ilang mga /panty/ naa diay buho-buho.
Apan dili mosugot si Elizabeth kay tingalig maanad ang mga kawatan.
Busa, miadto siya kang Kapitan nga nagpahulay sa beranda, kamulong inom
og kinutil. Iyang gidala ang mora-morang /panty/ nga nabilin ug
gipatan-aw niya kini kang Kapitan nga sa pirmero nakangisi kay sa tibuok
niyang kinabuhi karon pa siya kakita og /panty/ nga gipakita ang
gitabonan unta.
Nagubot ang balay ni Kapitan tungod sa maong hitabo. Gisayonan ka nga
balay pa gyod sa kapitan ang gikawatan. Nagtawag dayon si Kapitan sa
iyang mga /volunteer/ aron sa pagpangutana ug pagpaniid ug mahimo ang
pagdakop sa kawatan. Ug aron mahibaloan sa mga /volunteer/ ang ilang
gipangita, gipakita niya ang sampol sa usa ka /panty/ ug nga ang uban
susama aning mga pantiha nga mahalon ra ba diay kay gikan pa sa Manila.
Nalukop sa mga /volunteer/ ang sentro sa barangay og pangutana. Nabaniog
nga nangita sila sa mga /panty/ nga naay buho-buho daan pagpalit. Ug
nasadya ang mga kukabildo sa katawhan bahin sa mahalong /panty/ nga
nawala. Diha man ganiy nag-ingon nga pabayran lang kon naay moangkon
apan aduna say miingon nga wala kiniy baligya dinhi sa Mindanao, adto pa
gyod sa Manila.
Nahibaloan dayon nga diha diay mga batang nakakita panahon sa /recess/
nga si Tolano, usa ka batang /grade six /pero dako na og edad, mianha sa
ilang Kapitan nga niadto usang panahona miadto sa Purok 6 para sa usa ka
miting. Giadto dayon ang balay ni Tolano nga nahimutang mga tulo ka
bungtod sad gikan sa eskuylahan. Didto si Tolano ingon man ang iyang mga
ginikanan nga ilang giingnan. Durog hilak si Tolano kay gipasanginlan
siya nga kawatan. Ilang gitan-aw ang bakat nga sudlanan sa ilang mga
sinina ug wala man gyod. Ilang gitan-aw ang ubang butanganan pero wala
man gyod. Pag-uli nila, mireport sila nga, /Kap, ang mga panty nga among
nakit-an nagisi na man lang to og ginamit, dili man gisi daan parehas
anang ilang Ma'm/.
Giadto nila ang gidungog nga numero unong kawatan sa ilang Barangay: si
Takyo. Kawatan ni og manok si Takyo— iyang lit-agon dayon ihawon,
lutoon. Kon tan-awon pod nis Takyo, kawatan gyod nuog nawong. Gawas nga
itomon, daghang garas-garas ug taas og bigote ug buhok. Eksakto gyod nga
pag-abot nila sa balay ni Takyo sa pikas tampi sa suba, maoy pag-abot sa
kanahan. Moaksiyon untag dagan pero gitionan og pusil sa /volunteer/ nga
himoonong CHDF o CAFGU inigliwas sa pipila ka buwan. Wala man ang iyang
mga ginikanan maong gihadlok og duro sa mga /volunteer/ nga pusilon kon
di motug-an. Mitug-an ra siya nga manok ra ni Kap iyang gibirahan, ang
mga /panty/ gipanguha ni Boloy. Gatago diay si Boloy sa kisame pero
mikanaog kay gitudlo man ni Takyo. Si Boloy taas, pution, tisoyon og
nawong kay giingong ang tinuod man gyong tatay ani, Insek, kay
gipaburosan iyang mama pagpa-/maid/ sa siyudad. Dugay kaayo kaestorya si
Boloy kon asa ang mga /panty/ nga iyang gikuha. Kadugayan, mitug-an ra
gyod. Gibilin ra kuno niya sa balay ni Kapitan, sa anak niini. Gidala
nila ang duha sa ilang Kapitan aron sa pagreport.
Wala man diha pod ang mga bata. Busa gitan-aw ni Kapitan ug iyang asawa
ang mga gamit sa mga bata. Ug nakita nila ang maong /panty/ didto sa
ilawom sa unlan ni Mary Jane. Apan wala didto ang /panty/ ni Perly.
Pag-uli sa mga bata, gipangutana dayon ni Kapitan bahin sa mga /panty/
nga nangawala. Mibalibad si Mary Jane. Unsaon man kuno niya nang /panty/
nga gasyort man lang siya. Gipakita ni Kapitan ang mga /panty/ nga diha
sa iyang mga unlan.
"Di man akoy gabutang ana," singgit ni Mary Jane. "Si JoyJoy ana."
Namula si Kapitan ug ang iyang asawa. Natingala ang mga maestra.
Nangluspad si JoyJoy.
"Gisuot man gani na niya, Pa," hilak ni Mary Jane.
Nakuratan si Kapitan kay ang nahibaloan niya nga bagis-bagis man ang
iyang kamanghorang lalaki.
"Tinuod ba, JoyJoy?" Suko kaayo ang iyang nawong. Mitulo na ang luha sa
mata sa bayong.
Giduol kini ni Kapitan. Giabrihan ang butones sa /short/. Gipaubos ang
/short/ ni JoyJoy taman sa tuhod. Ug tuod, gisuot ni JoyJoy ang /panty/
ni Perly, ang /panty/ nga mao untay /something blue /sa iyang kasal.
Mihilak si JoyJoy ug wala makapugong sa pagkatawa ang mga maestra, maong
nanggawas sila ug didto nangagiki ug namahakhak nga gikakurat sa mga
gangis ug mangloy mao nga nangundang kini sa pagpaningog ug ang
kagabhion nakugang sa maong katawa.
Gilabhan og otro sa asawa ni Kapitan ang mga /panty/ ug giuli sa mga
maestra. Ang /panty/ ni Perly diha na may mga lama-lama sa lubot dapit
dayon dihay natangkas nga /lace/. Nadesisyonan na lang niya nga dili na
lang to ang iyang isul-ob sa kasal. Mopalit na lang siya og laing
/something blue/. Gihatag na lang niya kini kang JoyJoy nga pagkaugma
gayod milayas na sa ilang balay ug barangay.

(KATAPOSAN)

Ang Labandera

Ang Labandera

Sugilanon ni Isaac Bashevis Singer

Hinubad ni Omar Khalid

 

(Ang Magsusugilanon: Si IBS usa ka Hudeyo. Mananaog siya sa prestihiyosong Nobel Prize sa Katitikan tungod sa talagsaong matang sa reyalismo nga iyang gipasiugdahan. Ang iyang mga nobela ug sugilanon gihubad na ngadto sa lainlaing pinulongan. Nabantog siya sa maisogong pagdala sa kulturang Hudeyo ngadto sa pagtagad sa kalibotan.

(Ang Taghubad: Si OK nailhan isip maghuhubad sa klasikong mga sinulat ngadto na sa Sinugboanong Binisaya. Lakip sa iyang nahubad mao ang mga obra nilang Gabriel Garcia Marquez, Edgar Allan Poe, David Updike, Anton Chekhov, Guy de Maupassant ug uban pa. Usa usab siya ka kritiko sa katitikan ug kulturang bisdak; nagsulat og mga tratasyong pilosopikanhon sa pinulongang namat-an niyag kahayag. Siya ang pangulong editor sa Budaya— usa ka katitikanhong mantalaan nga nag-unod sa mga bag-ong tingog sa katitikang binisaya.)

 

ANG among pinuy-anan wala kaayoy pakigsandurot ngadto sa mga Gentil. Ang nagbinugtong nga Gentil sa tibuok balay mao lamang ang among dyanitor. Ug ma-Biyernes lang sab siya moanha alang sa iyang tip, nga gitawag namog iyang "pang-Biyernes nga salapi". Anha ra siya kutob sa pultahan, motukas sa iyang kalo, ug tunolan sa akong inahan ug unom ka groschen.

 

Gawas sa dyanitor, aduna usay Gentil nga labandera nga tigulang nga moanha sa balay aron pagkuha sa mga labhanan. Ug kining akong sugilanon bahin ning maong tigulang.

Gamay siyang babaye, tiguwang, ug kunoton na ang agtang. Sa pagsugod niyag panglabada dinhi kanamo, sobra na siya sa setenta. Sagad ugod sa mga Hudeyo nga sama kaniyag edad masakiton na, luyahon, ug huyang nag lawas. Ang tanang tigulang babaye sa among kadalanan bako na ug magsungkod kon molakaw. Apan kining labandera, bisan sa iyang kayagpis ug kagamay, nagbaton og kapiskay nga lagmit iyang nasunod sa kabos nga mga kagikan. Tunolan siya ni Nanay og hampuog sa mga labhonon nga natigom sulod sa pipila ka semana. Iya kining alsahon, ipahiluna sa gamay niyang abaga, ug dad-on ngadto sa iyang panimalay. Sama kanamo, nagpuyo usab siya sa Dalan Krochmalna, apan sa pikas tumoy, haduol na sa Wola. Kon imong lakton, mokabat tingalig usa ug tunga sa takna.

 

Ug paglabay sa duha ka semana, iya usab dalhon pagbalik kanamo ang mga linabhan. Ug dili tiaw ang kalipay ni Nanay kon makita ang among labandera kay ang matag piraso sa seda daw pilak nga naggilak-gilak sa kalimpiyo. Maayo usab kaayo kining pagka plansa. Apan dili mahal, sama sa uban, ang iyang bayad. Sa tinuod lang, usa siya ka maayong kaplag. Busa giandam na kanunay ni Nanay ang bayad tungod kay layo na kaayo kon pabalikon pa ang among labandera.

 

Niadtong mga panahona, dili sayon ang pagpanglabada. Walay agwas ang tigulang ug magsag-ob pa siyag tubig gikan sa poso. Aron ang mga seda mogawas nga limpiyo, kinahanglan kining kusokusoan sa pasong, humolan og puti nga soda, waswasan, pabukalan sa dako nga kaldero, almirolan, ug unya plansahon. Ug himoon kini sa napulo ka subli sa matag piraso. Ug ang pagpauga! Dili kini mahimo nga ihamyang lang sa hayhayan sa gawas tungod kay anaa ang mga kawatan. Kon tingtugnaw, kadali rang mangapulpog sama sa bildo ang seda kon pananglit hitandogan. Dili sab mahimo nga adto kini ibutang sa lawting kay tua man ang mga personal nga gamit. Ang Diyos lang ang nasayod kon unsa ang pag-antos sa tigulang niining pagpanglabada bisan sa kalisod.

 

Mahimo man unta siyang magpakilimos sa pultahan sa simbahan o kaha mosulod sa mga sagopanan sa mga kabos ug tigulang. Apan anaa kaniya ang usa ka matang sa garbo ug gugma sa buluhaton diin maoy sagad nga birtud sa mga Gentil. Dili buot sa tigulang nga mahimong palas-anon, busa, siya mismo ang midala sa kaugalingong lulan.

 

Makasulti og pipila ka pulong Polish ang akong inahan, ug ganahang makighinabi ang tigulang kaniya sa bisan unsang butang. Pinangga ko sa tigulang ug magsige siyag ingon nga susama kuno kog nawong ni Hesus. Subli-sublion niya kini matag higayon nga siya moanha kanamo, ug si Nanay manglimu'k ug mohunghong sa iyang kaugalingon: "Hinaot nga ang iyang mga pulong masaliyab ngadto sa kamingawan."

 

Adunay anak nga adunahan ang tigulang. Wa na hinuon ko mahinumdom kon unsa kadtoy negosyo niini. Naulaw kaayo ang maong anak sa iyang inahan ug wa gyod moduaw nga magkakita sila. Bisag usa na lang ka groschen, wa gyod kiniy gikatunol. Ang hitabo gisugid sa tigulang sa way pupanagana. Usa ka adlaw, ang iyang anak naminyo. Ingon sa maayo usab ang napangasawa niini. Didto sa simbahan ipahigayon ang kasal. Wa imbitara sa anak ang iyang inahan. Apan bisan pa niini, miadto ang tigulang sa simbahan ug nagpaabot sa iyang anak didto sa hagdan nga makakita sa iyang anak kauban sa "batan-ong babaye" didto sa altar.

 

Ang sugilanon sa way balatiang anak nagbilin og halawom nga impresyon sa akong inahan. Nagpunay siyag sulti bahin niini sulod sa usa ka semana, bulan. Usa kadto ka dakong kapakyasan sa institusyon sa pagka inahan. Magkanayon si Nanay: "Mao ba kanay ibugti sa mga anak sa pagsakripisyo sa ilang inahan? Ang inahan mibuhis sa kataposan nilang kusog ug ang anak wa diay igbawos."

 

Ug sundan kini niya sa itom nga mga pangagpas nga siya dili sab makaseguro sa kaugalingon niyang mga anak: Kinsay nasayod sa ilang buhaton sa umaabot? Hinuon, wa kini makapugong sa iyang pagdidikar diri kanamo sa iyang mga paningkamot. Kon dunay mga himan-is sa balay, iya kaming pinigan ug isalin alang kanamo ug mag-imbentog bisan unsang rason nganong siya di ganahan motilaw niini. Maantigo siya sa mga pangdani nga gikan pa sa karaang panahon, ug mogamit siya sa mga panultihon nga iyang nasunod gikan sa henerasyon sa debotong mga inahan ug apohan. Kon pananglit usa ka anak ang mag-antos sa usa ka sakit, moingon siya: "Ako ang imong lukat ug malabwan mo ang kinabuhi sa akong bukog." O kaha moingon siya: "Ako na ang lukat sa imong kuko." Kon mangaon mi, sagad moingon siya: "Kahimsog sa uyok sa imong bukog."

 

Usa ka adlaw sa dili pa ang unang subang sa Bulan, hatagan kami niya og karmelitos nga giingong makasanta sa bitok. Kon usa kanamo ang mapuling, iyang tilapan ang among mata hangtod nga ang puling mawala. Paugomon sab mi niyag dulse nga daw bato nga makasanta sa ubo. Matag karon ug unya, iya kaming panalanginan batok sa daotang mga mata. Nagtuon siya sa mga librong "The Duties of the Heart", "The Book of the Covenant" ug uban pang seryosong pilosopikanhong basahon.

 

Balik sa labandera, usa kadto ka tingtugnaw nga hilabihan. Ang kadalanan nangiyugpos sa nagpamaak nga katigmi. Bisan unsaon namog painit ang among dapogan, ang mga bentana puston gyod sa yamog ug kapyotan sa mga tipaka sa yelo. Gitaho sa mga pamantalaan nga daghan ang patay. Misaka ang presyo sa uling. Di mabangbang ang tingtugnaw nga ang mga ginikanan napugos og pahunong pagpatungha sa ilang mga anak sa cheder, ug bisan ang mga tulunghaang Polish nanera.

 

Usa niana ka adlaw, ang tigulang labandera (nga karon dul-an na sa otsento anyos), mitungha sa among balay. Ubay-ubay gyong labhonon ang nagtapun-og sulod sa miaging mga semana. Gihatagan siya ni Nanay og takuri sa init nga tsaa aron mainitan ang iyang tiyan. Diha say tinapay. Ang tigulang milingkod sa silya sa among kosina, nagkuray. Iyang gidangdang ang iyang kamot sa takuri. Nakita ko ang iyang mga tudlo nga naglumbid nga ilhanan sa pagkabun-og sa buluhaton, ug lagmit sab tingali sa artraytis. Talagsaon ang kaputi sa iyang kuko. Kining mga kamota nagsulti sa panaog-daog sa tawo, sa kakugi sa buhat dili lamang segun sa limitasyon sa iyang mahimo kondili saylo pa iyang kagahom.

Giihap ug gilista ni Nanay ang mga labhonon: kamisin, kamison, hapin sa kutson, punda, kurtina. Ug, oo, ang Gentil nga labandera molaba usab niining mga balaang panapton.

 

Ang tapun-og sa labhonon labihan kadako, mas dako kay sa kasagaran. Sa dihang gitungtong na sa tigulang sa iyang abaga, halos siyang dili makita. Sa sinugdan, nabarag siya nga abi nakog madat-ogan siya sa dala. Apan ingon sa dunay kusog nga naglimpuwag sa iyang kaugalingon nga nagpanawag: Dili, dili ka matumba. Ang usa ka asno mahimong matumba sa dala niining lulan apan dili ang tawo— ang tawo nga maoy korona sa kalalangan.

 

Makalilisang tan-awon ang tigulang nga nagsusapinday dala ang dakong putos, ngadto sa katugnaw, diin ang niyebe uga sama sa asin ug ang hangin nagsamual sa abogong huros, sama sa multo nga nagsayaw sa katigmi. Makaabot kaha intawon ang tigulang sa Wola?

Nawala siya sa among panan-aw. Nanghupaw si Nanay ug militok og hilom nga pag-ampo alang sa tigulang.

 

Sagad, ibalik sa tigulang ang mga linabhan human sa duha, labing dugay, tulo ka semana. Tulo ka semana ang milabay, upat, lima, ug wa gyoy tigulang nga nahibalik. Hapit na ming way ikasul-ot. Mas misamot pa ang katugnaw. Sa tan-aw nako, ang kable sa telepono midako na sama sa pisi. Ang mga sanga sa kahoy nahisama na sa bildo. Labihan ka daghan sa niyebe nga ang kadalanan wala na magtupong, ug ang mga padausdos mahimo nang padaganon nga walay kalainan sa atua ka sa bakilid. Ang maluluy-ong mga tawo naghaling og kayo sa kadalanan nga magamit sa mga latagaw nga mainitan ang ilang tiyan ug makasugbag kamote kon anaa man silay masugba.

 

Alang kanamo, ang wa pagtungha sa tigulang usa ka dakong kawad-on. Nagkinahanglan mi sa linabhan. Wa man sab god mi masayod sa kompletong adres sa tigulang. Nagduda mi nga siya nakuyapan unya namatay. May panaghap si Nanay adtong kataposang higayon nga migikan ang tigulang sa balay— nga dili na namo makita ang among mga butang. Nakakita siyag pipila ka dugnit; iyang gilabhan ug gipangsulsihan. Nagsubo mi dili lang sa nawala namong mga biste kondili lakip na sa tigulang labandera nga nahimo na namong suod tungod sa iyang matinud-anong pag-alagad sulod sa nanglabayng katuigan.

 

Duha ka buwan ang milabay. Wala na ang katigmi, ug miabot na lang usab ang laing bulhot sa tingtugnaw. Usa ka gabii, samtang si Nanay nagsulsi sa usa ka kamisin tapad sa de gas nga lampara, natukas ang pultahan ug milusot ang usa ka gamay nga tayhop sa aso ug gisundan sa higanteng putos. Miguho ang ulo sa tigulang; gusbat ang iyang nawong sa katugnaw— puti kaayo sama sa seda. Nanglusot ang pipila ka hibla sa ubanon niyang buhok sa bandana nga naglikos sa iyang nawong. Daw gituok ang singgit ni Nanay. Mora bag usa ka minatay ang nakasulod sa among balay. Midagan ko paingon sa tigulang ug gitabangan siya nga madiskarga ang iyang dala. Mas sapsing siya karon, mas bako. Misamot og kakunot ang iyang nawong ug nagsigeg kiling ang iyang ulo nga daw nagpamalibad. Wa siyay nalitok nga tatawng pulong apan dunay butang nga giyamyam ang iyang wait niyang kupos.

 

Dihang ingon sa naulian na ang tigulang, misugid siya namo nga siya nagmasakit, grabe nga sakit. Kon unsa kadtong iyang sakit, wa na ko mahinumdom. Sa iyang pagmasakit, dihay mitawag og doktor, ug ang doktor nagpatawag og pari. Diha usay nagpahibawo sa iyang anak. Hinuon, nagpadala man kini og salapi alang sa lungon.

 

Apan ang Labing Gamhanan dili pa gyod buot nga kining mainantosong kalag mapukan. Naunsa ba nga imbes mamatay nag-anam man hinuog alibyo ang iyang kahimtang, naayo, ug sa dihang makatindog na siya, mibalik siyag panglaba dili lang kanamo kondili sa pipila ka pamilya nga iyang suki.

 

"Dili ko mahimutang sa katre kon makahunahuna sa mga labhonon," pasabot sa tigulang.

 

"Kining pagpanglaba dili man tingali makapatay nako."

 

"Sa tabang sa Ginoo, mabuhi ka hangtod sa edad nga usa ka gatos ug kawhaan," matod sa akong inahan uban ang panghinaot.

 

"Dili kana itugot sa Diyos! Unsay gamit nianang taas nga kinabuhi? Mag-anam lang hinuon kalisod ang buhat... nag-anam nag biya kanako ang akong kusog... dili ko buot nga mahimong palas-anon ni bisan kinsa," yamyam sa tigulang dayong panguros ug miyahat siya sa langit. Maayo gani kay diha usay kuwarta sa balay, ug gitagaan ni Nanay ang tigulang sa kuwarta nga tukma sa bayad sa mga linabhan. Dihay langyawng pagbati nga misanap kanako: Ang mga sensilyo sa hilis nga kamot sa tigulang daw mga panas nga salapi ug limpiyo ug balaan sama kaniya. Gitayhopan niya ang sensilyo ug giputos sa panyo. Ug milakaw siya nga nagsaad nga mobalik sa sunod semana alang sa bag-ong mga labhonon.

 

Apan wa na siya mobalik. Ang linabhan nga iyang gipang-uli maoy kataposan niyang paningkamot ning kalibotan. Giabayan lang siya sa di mapugngang tinguha nga mahibalik ang mga propedad sa tinuod nga mga tag-iya— nga mahuman ang buluhaton nga iyang gisaad nga taposon.

 

Ug sa kataposan, ang iyang lawas, nga daw usa lamang ka kabhang nga pugsanong gipatindog sa puwersa sa kamatinud-anon ug kaakohan, napukan. Ang iyang kalag adto molabay sa dapit diin ang tanang balaang espiritu magtagbo, bisan unsa pa man ang ilang papel dinhi sa kalibotan, bisan unsang sinultihan, ug bisan unsa man nga batakan. Dili nako mahulagway sa hunahuna ang Paraiso kon di nako makita kadtong tigulang Gentil nga labandera. Dili gani nako mahanduraw ang kalibotan kon dili kabugtian ang kakugi sa maong tigulang.

(KATAPOSAN)

Mga Butang Kalab-oton

[Hubad sa balak "Desiderata" ngadto Sinugboanon ni Omar Khalid]

Padayon sa panaw bisan pa sa kaalingisig ug katulin sa panahon.
ug hinumdomi unsa ang kalinaw diha sa kahilom.
Kutob sa mahimo away pagtalaw.
Magmabination ka sa tanang tawo.
Isulti ang imong mga kamatuoran sa tumang katataw ug kamainampingon,
ug manalinghog ka sa uban;
kay bisan ang mga sa kabos sa kaalam,
may kaugalingong mga kasugiran.
Likay sa mga huwabon ug mapahitas-ong tawo
kay sila makasamad sa kalag.
Kon itandi mo ang kaugalingon sa uban,
makawang ka lang ug masakitan,
kay sa tanang higayon may labaw ug may ubos kanimo.
Magmatagbawon ka sa imong kalamposan ingon man sa imong mga laraw.
Tutoki ang kaugalingong mga tinguha, hinunoa, magmaaghop;
usa kini ka tinuod nga bahandi sa mausabong dagan sa panahon.
Pagmatngon diha sa mga kalihokan;
kay ang kalibotan puno sa lingla.
Dili unta makapabuta kanimo kon unsa mang birtud nga imong nahuptan;
daghang tawo ang naninguha sa taas nga kahibalo;
ug sa bisan diin, ang kinabuhi puno sa pagpakabayani.
Magmatinud-anon sa kaugalingon.
Labaw sa tanan, ayaw pagsalig sa pagbati,
kun sa kamadali-dalion sa gugma.
Kay atubangan sa tanang mga kapuol ug kahaw-ang,
malawos kini sama sa sagbot.
Kalawata sa kamapaubsanon ang tambag sa katuigan,
ug hinay-hinayng isalikway ang mga butang sa kabatan-on.
Amumaha ang kalig-on sa espiritu kay kini ang malig-ong taming sa kapakyasan.
Apan ayaw linglaha ang imong kaugalingon sa dulom nga mga paghanduraw.
Daghang kalisang nga nahimugso sa atong kalapoy ug pag-inusara.
Luyo sa bug-os nga disiplina,
magmatinud-anon ka sa kaugalingon.
Anak ka sa kaliyongan,
Sama sa kakahoyan, sa kabituonan;
may katungod ka usab nga manikaysikay dinhi.
Tataw man kun dili kanimo,
walay duda nga ang kaliyongan naningkamot gayod pagpangga kanimo.
Busa pagmalinawon uban sa imong Diyos
bisan unsa pa may panabot mo Kaniya,
o unsay may imong mga siningtan ug pangandoy,
sa alingasa ug makalibog nga kinabuhi, pagmalinawon sa imong kalag.
Bisan pa sa tanang pagpakaaron-ingnon, pagkamalipaton,
ug basag nga mga damgo,
sa gihapon matahom kining kalibotan.
Pagbalon og pahiyom.
Ug paningkamot nga magmalipayon. 

Ang Labandera

Ang Labandera

Sugilanon ni Isaac Bashevis Singer

Hinubad ni Omar Khalid

 

(Ang Magsusugilanon: Si IBS usa ka Hudeyo. Mananaog siya sa prestihiyosong Nobel Prize sa Katitikan tungod sa talagsaong matang sa reyalismo nga iyang gipasiugdahan. Ang iyang mga nobela ug sugilanon gihubad na ngadto sa lainlaing pinulongan. Nabantog siya sa maisogong pagdala sa kulturang Hudeyo ngadto sa pagtagad sa kalibotan.

(Ang Taghubad: Si OK nailhan isip maghuhubad sa klasikong mga sinulat ngadto na sa Sinugboanong Binisaya. Lakip sa iyang nahubad mao ang mga obra nilang Gabriel Garcia Marquez, Edgar Allan Poe, David Updike, Anton Chekhov, Guy de Maupassant ug uban pa. Usa usab siya ka kritiko sa katitikan ug kulturang bisdak; nagsulat og mga tratasyong pilosopikanhon sa pinulongang namat-an niyag kahayag. Siya ang pangulong editor sa Budaya— usa ka katitikanhong mantalaan nga nag-unod sa mga bag-ong tingog sa katitikang binisaya.)

 

ANG among pinuy-anan wala kaayoy pakigsandurot ngadto sa mga Gentil. Ang nagbinugtong nga Gentil sa tibuok balay mao lamang ang among dyanitor. Ug ma-Biyernes lang sab siya moanha alang sa iyang tip, nga gitawag namog iyang "pang-Biyernes nga salapi". Anha ra siya kutob sa pultahan, motukas sa iyang kalo, ug tunolan sa akong inahan ug unom ka groschen.

 

Gawas sa dyanitor, aduna usay Gentil nga labandera nga tigulang nga moanha sa balay aron pagkuha sa mga labhanan. Ug kining akong sugilanon bahin ning maong tigulang.

Gamay siyang babaye, tiguwang, ug kunoton na ang agtang. Sa pagsugod niyag panglabada dinhi kanamo, sobra na siya sa setenta. Sagad ugod sa mga Hudeyo nga sama kaniyag edad masakiton na, luyahon, ug huyang nag lawas. Ang tanang tigulang babaye sa among kadalanan bako na ug magsungkod kon molakaw. Apan kining labandera, bisan sa iyang kayagpis ug kagamay, nagbaton og kapiskay nga lagmit iyang nasunod sa kabos nga mga kagikan. Tunolan siya ni Nanay og hampuog sa mga labhonon nga natigom sulod sa pipila ka semana. Iya kining alsahon, ipahiluna sa gamay niyang abaga, ug dad-on ngadto sa iyang panimalay. Sama kanamo, nagpuyo usab siya sa Dalan Krochmalna, apan sa pikas tumoy, haduol na sa Wola. Kon imong lakton, mokabat tingalig usa ug tunga sa takna.

 

Ug paglabay sa duha ka semana, iya usab dalhon pagbalik kanamo ang mga linabhan. Ug dili tiaw ang kalipay ni Nanay kon makita ang among labandera kay ang matag piraso sa seda daw pilak nga naggilak-gilak sa kalimpiyo. Maayo usab kaayo kining pagka plansa. Apan dili mahal, sama sa uban, ang iyang bayad. Sa tinuod lang, usa siya ka maayong kaplag. Busa giandam na kanunay ni Nanay ang bayad tungod kay layo na kaayo kon pabalikon pa ang among labandera.

 

Niadtong mga panahona, dili sayon ang pagpanglabada. Walay agwas ang tigulang ug magsag-ob pa siyag tubig gikan sa poso. Aron ang mga seda mogawas nga limpiyo, kinahanglan kining kusokusoan sa pasong, humolan og puti nga soda, waswasan, pabukalan sa dako nga kaldero, almirolan, ug unya plansahon. Ug himoon kini sa napulo ka subli sa matag piraso. Ug ang pagpauga! Dili kini mahimo nga ihamyang lang sa hayhayan sa gawas tungod kay anaa ang mga kawatan. Kon tingtugnaw, kadali rang mangapulpog sama sa bildo ang seda kon pananglit hitandogan. Dili sab mahimo nga adto kini ibutang sa lawting kay tua man ang mga personal nga gamit. Ang Diyos lang ang nasayod kon unsa ang pag-antos sa tigulang niining pagpanglabada bisan sa kalisod.

 

Mahimo man unta siyang magpakilimos sa pultahan sa simbahan o kaha mosulod sa mga sagopanan sa mga kabos ug tigulang. Apan anaa kaniya ang usa ka matang sa garbo ug gugma sa buluhaton diin maoy sagad nga birtud sa mga Gentil. Dili buot sa tigulang nga mahimong palas-anon, busa, siya mismo ang midala sa kaugalingong lulan.

 

Makasulti og pipila ka pulong Polish ang akong inahan, ug ganahang makighinabi ang tigulang kaniya sa bisan unsang butang. Pinangga ko sa tigulang ug magsige siyag ingon nga susama kuno kog nawong ni Hesus. Subli-sublion niya kini matag higayon nga siya moanha kanamo, ug si Nanay manglimu'k ug mohunghong sa iyang kaugalingon: "Hinaot nga ang iyang mga pulong masaliyab ngadto sa kamingawan."

 

Adunay anak nga adunahan ang tigulang. Wa na hinuon ko mahinumdom kon unsa kadtoy negosyo niini. Naulaw kaayo ang maong anak sa iyang inahan ug wa gyod moduaw nga magkakita sila. Bisag usa na lang ka groschen, wa gyod kiniy gikatunol. Ang hitabo gisugid sa tigulang sa way pupanagana. Usa ka adlaw, ang iyang anak naminyo. Ingon sa maayo usab ang napangasawa niini. Didto sa simbahan ipahigayon ang kasal. Wa imbitara sa anak ang iyang inahan. Apan bisan pa niini, miadto ang tigulang sa simbahan ug nagpaabot sa iyang anak didto sa hagdan nga makakita sa iyang anak kauban sa "batan-ong babaye" didto sa altar.

 

Ang sugilanon sa way balatiang anak nagbilin og halawom nga impresyon sa akong inahan. Nagpunay siyag sulti bahin niini sulod sa usa ka semana, bulan. Usa kadto ka dakong kapakyasan sa institusyon sa pagka inahan. Magkanayon si Nanay: "Mao ba kanay ibugti sa mga anak sa pagsakripisyo sa ilang inahan? Ang inahan mibuhis sa kataposan nilang kusog ug ang anak wa diay igbawos."

 

Ug sundan kini niya sa itom nga mga pangagpas nga siya dili sab makaseguro sa kaugalingon niyang mga anak: Kinsay nasayod sa ilang buhaton sa umaabot? Hinuon, wa kini makapugong sa iyang pagdidikar diri kanamo sa iyang mga paningkamot. Kon dunay mga himan-is sa balay, iya kaming pinigan ug isalin alang kanamo ug mag-imbentog bisan unsang rason nganong siya di ganahan motilaw niini. Maantigo siya sa mga pangdani nga gikan pa sa karaang panahon, ug mogamit siya sa mga panultihon nga iyang nasunod gikan sa henerasyon sa debotong mga inahan ug apohan. Kon pananglit usa ka anak ang mag-antos sa usa ka sakit, moingon siya: "Ako ang imong lukat ug malabwan mo ang kinabuhi sa akong bukog." O kaha moingon siya: "Ako na ang lukat sa imong kuko." Kon mangaon mi, sagad moingon siya: "Kahimsog sa uyok sa imong bukog."

 

Usa ka adlaw sa dili pa ang unang subang sa Bulan, hatagan kami niya og karmelitos nga giingong makasanta sa bitok. Kon usa kanamo ang mapuling, iyang tilapan ang among mata hangtod nga ang puling mawala. Paugomon sab mi niyag dulse nga daw bato nga makasanta sa ubo. Matag karon ug unya, iya kaming panalanginan batok sa daotang mga mata. Nagtuon siya sa mga librong "The Duties of the Heart", "The Book of the Covenant" ug uban pang seryosong pilosopikanhong basahon.

 

Balik sa labandera, usa kadto ka tingtugnaw nga hilabihan. Ang kadalanan nangiyugpos sa nagpamaak nga katigmi. Bisan unsaon namog painit ang among dapogan, ang mga bentana puston gyod sa yamog ug kapyotan sa mga tipaka sa yelo. Gitaho sa mga pamantalaan nga daghan ang patay. Misaka ang presyo sa uling. Di mabangbang ang tingtugnaw nga ang mga ginikanan napugos og pahunong pagpatungha sa ilang mga anak sa cheder, ug bisan ang mga tulunghaang Polish nanera.

 

Usa niana ka adlaw, ang tigulang labandera (nga karon dul-an na sa otsento anyos), mitungha sa among balay. Ubay-ubay gyong labhonon ang nagtapun-og sulod sa miaging mga semana. Gihatagan siya ni Nanay og takuri sa init nga tsaa aron mainitan ang iyang tiyan. Diha say tinapay. Ang tigulang milingkod sa silya sa among kosina, nagkuray. Iyang gidangdang ang iyang kamot sa takuri. Nakita ko ang iyang mga tudlo nga naglumbid nga ilhanan sa pagkabun-og sa buluhaton, ug lagmit sab tingali sa artraytis. Talagsaon ang kaputi sa iyang kuko. Kining mga kamota nagsulti sa panaog-daog sa tawo, sa kakugi sa buhat dili lamang segun sa limitasyon sa iyang mahimo kondili saylo pa iyang kagahom.

Giihap ug gilista ni Nanay ang mga labhonon: kamisin, kamison, hapin sa kutson, punda, kurtina. Ug, oo, ang Gentil nga labandera molaba usab niining mga balaang panapton.

 

Ang tapun-og sa labhonon labihan kadako, mas dako kay sa kasagaran. Sa dihang gitungtong na sa tigulang sa iyang abaga, halos siyang dili makita. Sa sinugdan, nabarag siya nga abi nakog madat-ogan siya sa dala. Apan ingon sa dunay kusog nga naglimpuwag sa iyang kaugalingon nga nagpanawag: Dili, dili ka matumba. Ang usa ka asno mahimong matumba sa dala niining lulan apan dili ang tawo— ang tawo nga maoy korona sa kalalangan.

 

Makalilisang tan-awon ang tigulang nga nagsusapinday dala ang dakong putos, ngadto sa katugnaw, diin ang niyebe uga sama sa asin ug ang hangin nagsamual sa abogong huros, sama sa multo nga nagsayaw sa katigmi. Makaabot kaha intawon ang tigulang sa Wola?

Nawala siya sa among panan-aw. Nanghupaw si Nanay ug militok og hilom nga pag-ampo alang sa tigulang.

 

Sagad, ibalik sa tigulang ang mga linabhan human sa duha, labing dugay, tulo ka semana. Tulo ka semana ang milabay, upat, lima, ug wa gyoy tigulang nga nahibalik. Hapit na ming way ikasul-ot. Mas misamot pa ang katugnaw. Sa tan-aw nako, ang kable sa telepono midako na sama sa pisi. Ang mga sanga sa kahoy nahisama na sa bildo. Labihan ka daghan sa niyebe nga ang kadalanan wala na magtupong, ug ang mga padausdos mahimo nang padaganon nga walay kalainan sa atua ka sa bakilid. Ang maluluy-ong mga tawo naghaling og kayo sa kadalanan nga magamit sa mga latagaw nga mainitan ang ilang tiyan ug makasugbag kamote kon anaa man silay masugba.

 

Alang kanamo, ang wa pagtungha sa tigulang usa ka dakong kawad-on. Nagkinahanglan mi sa linabhan. Wa man sab god mi masayod sa kompletong adres sa tigulang. Nagduda mi nga siya nakuyapan unya namatay. May panaghap si Nanay adtong kataposang higayon nga migikan ang tigulang sa balay— nga dili na namo makita ang among mga butang. Nakakita siyag pipila ka dugnit; iyang gilabhan ug gipangsulsihan. Nagsubo mi dili lang sa nawala namong mga biste kondili lakip na sa tigulang labandera nga nahimo na namong suod tungod sa iyang matinud-anong pag-alagad sulod sa nanglabayng katuigan.

 

Duha ka buwan ang milabay. Wala na ang katigmi, ug miabot na lang usab ang laing bulhot sa tingtugnaw. Usa ka gabii, samtang si Nanay nagsulsi sa usa ka kamisin tapad sa de gas nga lampara, natukas ang pultahan ug milusot ang usa ka gamay nga tayhop sa aso ug gisundan sa higanteng putos. Miguho ang ulo sa tigulang; gusbat ang iyang nawong sa katugnaw— puti kaayo sama sa seda. Nanglusot ang pipila ka hibla sa ubanon niyang buhok sa bandana nga naglikos sa iyang nawong. Daw gituok ang singgit ni Nanay. Mora bag usa ka minatay ang nakasulod sa among balay. Midagan ko paingon sa tigulang ug gitabangan siya nga madiskarga ang iyang dala. Mas sapsing siya karon, mas bako. Misamot og kakunot ang iyang nawong ug nagsigeg kiling ang iyang ulo nga daw nagpamalibad. Wa siyay nalitok nga tatawng pulong apan dunay butang nga giyamyam ang iyang wait niyang kupos.

 

Dihang ingon sa naulian na ang tigulang, misugid siya namo nga siya nagmasakit, grabe nga sakit. Kon unsa kadtong iyang sakit, wa na ko mahinumdom. Sa iyang pagmasakit, dihay mitawag og doktor, ug ang doktor nagpatawag og pari. Diha usay nagpahibawo sa iyang anak. Hinuon, nagpadala man kini og salapi alang sa lungon.

 

Apan ang Labing Gamhanan dili pa gyod buot nga kining mainantosong kalag mapukan. Naunsa ba nga imbes mamatay nag-anam man hinuog alibyo ang iyang kahimtang, naayo, ug sa dihang makatindog na siya, mibalik siyag panglaba dili lang kanamo kondili sa pipila ka pamilya nga iyang suki.

 

"Dili ko mahimutang sa katre kon makahunahuna sa mga labhonon," pasabot sa tigulang.

 

"Kining pagpanglaba dili man tingali makapatay nako."

 

"Sa tabang sa Ginoo, mabuhi ka hangtod sa edad nga usa ka gatos ug kawhaan," matod sa akong inahan uban ang panghinaot.

 

"Dili kana itugot sa Diyos! Unsay gamit nianang taas nga kinabuhi? Mag-anam lang hinuon kalisod ang buhat... nag-anam nag biya kanako ang akong kusog... dili ko buot nga mahimong palas-anon ni bisan kinsa," yamyam sa tigulang dayong panguros ug miyahat siya sa langit. Maayo gani kay diha usay kuwarta sa balay, ug gitagaan ni Nanay ang tigulang sa kuwarta nga tukma sa bayad sa mga linabhan. Dihay langyawng pagbati nga misanap kanako: Ang mga sensilyo sa hilis nga kamot sa tigulang daw mga panas nga salapi ug limpiyo ug balaan sama kaniya. Gitayhopan niya ang sensilyo ug giputos sa panyo. Ug milakaw siya nga nagsaad nga mobalik sa sunod semana alang sa bag-ong mga labhonon.

 

Apan wa na siya mobalik. Ang linabhan nga iyang gipang-uli maoy kataposan niyang paningkamot ning kalibotan. Giabayan lang siya sa di mapugngang tinguha nga mahibalik ang mga propedad sa tinuod nga mga tag-iya— nga mahuman ang buluhaton nga iyang gisaad nga taposon.

 

Ug sa kataposan, ang iyang lawas, nga daw usa lamang ka kabhang nga pugsanong gipatindog sa puwersa sa kamatinud-anon ug kaakohan, napukan. Ang iyang kalag adto molabay sa dapit diin ang tanang balaang espiritu magtagbo, bisan unsa pa man ang ilang papel dinhi sa kalibotan, bisan unsang sinultihan, ug bisan unsa man nga batakan. Dili nako mahulagway sa hunahuna ang Paraiso kon di nako makita kadtong tigulang Gentil nga labandera. Dili gani nako mahanduraw ang kalibotan kon dili kabugtian ang kakugi sa maong tigulang.

(KATAPOSAN)